Tirade. Jaargang 47 - digitale bibliotheek voor de Nederlandse ...

67
In bovenstaande bewoordingen uitte Marjoleine de Vos zich in de zomer van 2003,
in het kader van een discussie in NRC-Handelsblad over het ‘ietsisme’, het geloof
dat er ‘wie weet wel iets is’. Populair is het zeker, dat geloof. Columnist Hans Ree
noemde het zelfs het enige standpunt dat een mens kan innemen. Ietsisten verwijten
hun opponenten dat ze van hen een stellig geloof verwachten, een geloof dat alles
omvat wat door de kerk wordt geleerd: ze ‘weten precies wat geloven is, en ze weten
ook dat het allemaal onzin is,’ aldus De Vos. Maar, schrijft ze, ‘binnen een kerk mag
je altijd veel meer twijfelen en niet willen dan je van de buitenwacht mag.’ Zij zelf
wil, zoals we hierboven zagen, niet het credo; maar ze wil wel ‘de schoonheid en de
troost’.
Overtuigde ongelovige als ik ben (en als zodanig volgens de ietsist ‘geharnast’ en
‘onverdraagzaam’), heb ik de behoefte ietsistische uitingen als die van De Vos eens
nader onder de loep te nemen. Ik zal het zo verdraagzaam mogelijk proberen te doen.
‘Iets’ kan natuurlijk op vele manieren worden ingevuld: zoveel als er zandkorrels
zijn aan de zee, zoveel vormen van religie zijn er. En zoals onze grootste
godsdienstpsycholoog Fokke Sierksma al bijna een halve eeuw geleden betoogde 1 ,
heeft alle religie te maken met ‘iets’. Er bestaan talloze definities van religie, aldus
Sierksma, maar ‘de enige minimumdefinitie, die wetenschappelijk houdbaar is, is
dat in de religie het besef leeft “dat er iets is”.’ ‘Dat iets kan een god zijn, of een
magische kracht, een vooroudergeest of een Al-Geest, een ziel of vuurspuwende
berg, de maagd Maria of de Godin der Zeehonden, of.... iets.’
De mens, zo schrijft Sierksma, onderscheidt zich van andere levende wezens
doordat hij zelfbewustzijn heeft. ‘Dat is de laatste, onherleidbare basis van ons
menselijk bestaan, het raadsel, dat ik mij van mij bewust kan zijn, dat ik naast en
tegenover mijzelf kan staan en mij zelf kan beoordelen, veroordelen, idealiseren,
kwellen, troosten en wat niet al.’ ‘Dat raadselachtige ik, dat ons andere ik kan
objectiveren, dat ons van ons bewust doet zijn, kan zelf nooit geobjectiveerd worden.
Steeds als wij dit absolute ik menen te “hebben”, heeft het ons, omdat het ons ontglipt
en.... achter ons ligt. Plessner 2 heeft dit verschijnsel verrassend juist toegelicht, door
erop te wijzen, dat de mens in wezen een toneelspeler is, die ook in de momenten
van schijnbaar volstrekte overgave en extase plotseling overvallen kan worden door
de twijfel, of hij het zelf is dan wel of hij een rol speelt.’ En - anders dan bij de dieren,
die wel bewustzijn maar geen zelfbewustzijn hebben - ‘zoals zijn
Tirade. Jaargang 47