полнотекстовый ресурс

“Ң /нг” сөзінің тұрақсыздығы нәтижесінде (схема көрсетілгенөзгеру ретгіліктері және “н/нг” сөзінің мүлде жойылыпкетуі немесе тек “г” дыбысының қалуы) көрсетілгенсөздер калыптасады. Олардьщ жеке мағыналарымен қосабарлығы ортак мағыналық, сипаттық белгілері де бар. Ендікейбір мысалдарды қарастырып көрейік.Ж урек пен кеуде угымдары. “Көң” праформасыныңжүрнақ жалғанған әр түрлі комбинациялары нөтижесінде“кокірек”, “кокей”, “коңіл”, “когіс”, т.б. сөздер қалыптасқан.Кокірек —тірі пенденің кеудесі (кеуделік қуысы) жәнеосы куыста орналасқан жүрегі. Қазақ пен қарақалпақта“кокірек”, қырғызда “кокүрек”, ноғайда “көькрек”, татармен башқүртта “күкрәк”, қүмықта “көьюорек” деп айтылатыносы создің бір-бірін жоққа шығармайтын екі ықтималэтимологиясы бар: біріншісі бойьпппа, магыналары үксаскелетін “кок” және “жүрек” создерінің қосылуынан шыққанкомпозит соз болса, екіншісі бойынша, “коң-үң” праформалықнүсқасының “когүң” > “когүн” > “когүл” >“когүр” —“кокүр+ек” болып озгеруі нәтижесінде калыптасқан;“жүрек” (йүрек) созінің түбірлік праформасының“ңүр/нгүр” екендігін ескерер болсақ, екінші түспалдыңықтималдығы жоғары болмақ.13-14 ғ.ғ. қьшшақ тілінде, “Кодекс куманикустың” создікмәліметіне қараганда “когіс” (ковс, кокс) созі, коне орысдереккоздеріндегі қыпшақ (половец) ономастикасын зерттегенН. Басқаковтың корсетуіне қарағанда “жүрек”, “кеуде”деген мағыналарға ие болған12. Осыған қарап казактыңэпостық Когіс батырдың есімінің этимологиясьш да, “Когез”топонимінің де13 этимологиясын анықтауға болады. Бүлсоздер “коң” праформасына “еңт/оңт/уңт/іңт” (> “еш/ош/үш/іш”) праформасының жалғануынан шыккан (“Еңт” сөзіжоніндегі арнайы мақаламды қараңыз).Көкей — қазақ тіліндегі “көкірек” және “жүрек”создершің тагы бір баламасы. Ол “көң-ең” праформасыныңозгеруінен (коңең > кокей) шыккан.12 Н. А. Баскаков. Имена половцев и названия половецких племенв русских летописях. / / Тюркская ономастика. Ғылым. 1984. С. 67.13 Осындай топоним Маңғыстау облысында, Шетпе кентінен солтбатыста12 км жерде бар.440