Szymon Rudnicki Działalność polityczna polskich konserwatystów ...

24
Kiedy w 1913 r. wydawało się, że uchwalenie reform y wyborczej jest
bliskie, w ystąpił przeciwko niej episkopat polski. W ystąpienie biskupów
umocniło stańczyków w przekonaniu, że episkopat i duchowieństwo nie pow
inny się mieszać do bieżącej p o lity k i27. Publicznie stańczycy dyskusji
nie podjęli, choć w ystąpienie biskupów stanowiło dla nich poważny cios.
Aktywność stronnictw a w yraźnie zmalała. Częściowo swoją pozycję odzyskało
SPN dopiero po w ybuchu wojny.
W zaborze rosyjskim konserw atyści podjęli działalność na początku
lat osiemdziesiątych. Jej ukoronowaniem było w ydaw anie w Petersburgu
„K raju” i w W arszawie „Słowa” 28. W ystępując zdecydowanie przeciwko
wszelkim przejaw om działalności nielegalnej, konserw atyści nie mogli,
przed m anifestem październikowym 1905 r., założyć stronnictw a. W ypadki
rew olucyjne i istniejące jeszcze wśród inteligencji liberalnej i części wielkiego
ziem iaństwa, silne opory co do współpracy ze Stronnictw em Demokraty
czno-Narodowym — przed rew olucją uważano je za w yw rotow e
i przynoszące szkody swym nacjonalizmem 29 — zm usiły konserw atystów
do szybkiego działania.
18 października 1905 r. założone zostało Stronnictw o Polityki Realnej.
Świadomie nie użyto w nazwie określenia „konserw atyw ne” jako kom prom
itującego 30. O rzeczywistym charakterze stronnictw a najlepiej świadczyło
przem ówienie Józefa Ostrowskiego, który został prezesem stronnictw a,
twierdzącego, że są konserw atystam i, ponieważ nie mogą odstąpić od zasad
społecznych, takich jak religia, rodzina, własność, władza, harm onia społeczna,
które to zasady są ważniejsze od zasad politycznych. Uznał, że
stronnictw o stanow i kontynuację działalności Adama Czartoryskiego
i A leksandra W ielopolskiego31.
Program staw ał na gruncie jedności państw owej z Rosją. Domagał się
jednak dla Polski instytucji autonom icznych, uznania języka polskiego jako
krajowego, szkolnictw a w języku polskim, wolności obywatelskich. Z akcji
zm ierzającej do osiągnięcia tych celów wyłączył działanie spiskowe lub
rew olucyjne S2. K om entując ten program L. Straszewicz pisał, że SPR w y­
stępuje przeciwko powszechnem u głosowaniu. Autonom ię uznał za cel
ostateczny, a nie w arunek postępu. Jednocześnie ostro atakow ał narodow ą
27 Dyalog o zasadach i kompromisach, Kraków 1916, s. 11—23.
28 Dzieje „Kraju” patrz: Z. Kmiecik, „Kraj” za czasów redaktorstwa Erazma
Piltza', Warszawa 1969. Nie ma opracowania „Słowa”.
B Scriptor [E. Piltz], Nasze stronnictwa skrajne, Kraków 1903; Neopolonizm
[w :] Listy polskie, Kraków 1904, s. 82—83, 108.
so Siły, środki i szanse rozwoju stronnictwa. Papiery E. Piltza, BN, IV 8357,
k. 3—5, b.d., b.m.
51 J. Ostrowski, Przemówienie na wstępnym zebraniu SPR, Arch. Potockich
i Ostrowskich z Maluszyna, WAP Łódź, rkp. .603/5, p. 58/11/28, k. 27—31; Stronnictwo
Polityki Realnej i jego myśli przewodnie, Warszawa 1906, s. 4—7.
32 Stronnictwo Polityki Realnej..., s. 12—16; Zadania i zasady Polskiego Stronnictwa
Polityki Realnej, Warszawa 19 X 1905, Arch. A. Dobieckiego, AAN, 91/II/1, k. 224,
druk.