Szymon Rudnicki Działalność polityczna polskich konserwatystów ...

i 26
W ojna przerw ała tę polem ikę stw arzając nową możliwość w spółpracy obu
stronnictw .
K resy znacznie bardziej niż Królestwo odczuły skutki pow stania styczniowego
— zarówno ucisk narodowy, jak i religijny. Do tego obok znacznie
szerszego zasięgu konfiskat dołączył zastój ekonomiczny. „Ziem ianin poleski
— pisze H. Obiezierska — przykuty do ubogiej, źle procentującej
i obciążonej ziemi, staw ał się apatycznym odludkiem, abnegatem życiowym,
gardzącym kom fortem europejskim , jak lis zielonymi winogronam i, rozm
iłowanym jedynie w polowaniu i obcowaniu z przyrodą” 39. Kurczenie
się własności polskiej drogą konfiskat i wyprzedaży wytworzyło n u rt trzym
ania się ziemi za wszelką cenę. Przedstaw iano to jako obowiązek patriotyczny
— obronę przed w ypieraniem polskości. Jednocześnie J. Żółtowska
zw raca uwagę, że „obowiązek poświęcania się dla ziemi, tak zalecany
w obyczajowych powieściach, w rzeczywistości był bardzo popłatnym
interesem , o ile kogoś nie ogarnęła utracjuszow ska gorączka” 40. Pozostawanie
chłopów n a odpowiednio niższym poziomie przyczyniało się do
zachow ania stosunków półfeudalnych m iędzy dw orem a wsią, co S. Zabiełło
nazw ał „półfeudalnym św iatem ziem iańskim na Litw ie historycznej” 41.
Od końca 1903 r. rozpoczęła penetrację tych terenów narodowa demokracja,
zdobywając coraz szersze w p ły w y 42. Jednak narodowa dem okracja
jednocześnie zraziła do siebie część ziemian. Dla takich ludzi wzorem
była droga stańczyków — oparcia się na panującej dynastii. Na czele tego
ruchu stanęli Adam B roel-Plater z W ieprza, A leksander Tyszkiewicz z K retyngi,
K onstanty Skirm unt z Mołodowa i A leksander Meysztowicz.
Przyw ódcy ziem iaństw a kresowego uważali program endecji za dem a­
gogiczny i podejrzew ali ją o tendencje rew olucyjne. Uważali także, że endecja
za m ało liczy się z interesam i ich kraju. Nie odpowiadał im też
typ nacjonalizmu, który ich zdaniem nie godził się z interesam i tych
ziem 4S. W trosce o zachowanie swych wpływów byli oni przeciwni rozniecaniu
waśni narodowościowych. Pragnęli w ten sposób zapobiec wzrostowi
świadomości narodow ej narodów litewskiego i białoruskiego, przy
jednoczesnym założeniu utrzym ania swych wpływów społecznych i politycznych.
Niechęć do K rólestw a w ynikała z przekonania, że jest to „kraj
39 H. Obiezierska, Twórczość powieściowa Weyssenhoffa, masz., zbiory pry w.,
Bydgoszcz 1961, s. 14.
40 J. Żółtowska, Inne czasy, inni ludzie, Londyn 1959, s. 27—28.
41 S. Zabiełło, Pamiętniki, masz., zbiory pryw., cz. I, s. 2.
42 H. Korwin-Milewski, Siedemdziesiąt lat wspomnień. 1855—1925, Poznań
130, s. 186; S. Mackiewicz, Kto mnie wolał, czego chciał, Warszawa 1972, s. 365;
L. Chomiński, Pamiętniki, BN, akc. 9736, t. IV, s. 15; M. Jałowiecki,
Wspomnienia, BN, masz. akc. 389, z. IV, s. 104; M. Pawlikowski, Mińszczyzna,
„Pamiętnik wileński”, Londyn 1972, s. 299.
43 K. Skirmunt, Moje wspomnienia. 1866—1945, BJ, masz., s. 12; Z. Domański,
Pamiętniki, BN, masz. akc. 9216, s. 86; Żółtowska, Inne czasy..., s. 104.