07.04.2013 Views

Scarica in PDF - Facoltà di Lettere e Filosofia

Scarica in PDF - Facoltà di Lettere e Filosofia

Scarica in PDF - Facoltà di Lettere e Filosofia

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

10<br />

RITA SAIU<br />

trattati comprendono <strong>di</strong>verse <strong>di</strong>sputationes articolate <strong>in</strong> quaestiones<br />

per ognuna delle quali si <strong>di</strong>scutono varie conclusiones con le obiezioni<br />

e le relative risposte ( 11 ).<br />

Ci soffermeremo sulla prima e sulla seconda <strong>di</strong>sputatio del trattato<br />

De mundo et cœlo, consacrate rispettivamente al mondo e al corpo<br />

celeste, perché nel Seicento è la cosmologia il terreno nel quale si realizzano,<br />

<strong>in</strong> tempi e mo<strong>di</strong> <strong>di</strong>versi <strong>in</strong> relazione ai contesti locali, complessi<br />

<strong>in</strong>trecci tra le concezioni tra<strong>di</strong>zionali e le posizioni dei novatores<br />

( 12 ). La questione della uniformitas et soli<strong>di</strong>tas doctr<strong>in</strong>ae, perseguita<br />

compone <strong>di</strong> tre trattati, numerati IV, V e VI. Il Tractatus IV. De mundo, et cœlo è articolato<br />

<strong>in</strong> c<strong>in</strong>que <strong>di</strong>sputationes: la prima, De mundo, è <strong>di</strong>visa <strong>in</strong> tre quaestiones che<br />

trattano rispettivamente «de unitate et perfetione mun<strong>di</strong>», «resoluuntur aliqua de mundo»,<br />

«an s<strong>in</strong>t possibiles plures mun<strong>di</strong>». La seconda <strong>di</strong>sputatio, De corpore cœlesti, tratta<br />

nella prima quaestio «an coelum sit qu<strong>in</strong>ta substantia simplex», nella seconda «an materia<br />

coeli sit eiusdem speciei cum sublunari», nella terza «an coelum sit ab <strong>in</strong>tr<strong>in</strong>seco <strong>in</strong>corruptibile»,<br />

nella quarta «an forma coeli sit creata vel educta», nella qu<strong>in</strong>ta «an coelum<br />

sit animatum», nella sesta «de soli<strong>di</strong>tate et numero coelorum», nella settima «de <strong>in</strong>fluxu<br />

coelestium <strong>in</strong> sublunaria», nell’ottava «reliqua de coelo resoluuntur». La terza <strong>di</strong>sputatio,<br />

De corpore cœlesti (cœlesti sembrerebbe una svista per sublunari) è <strong>di</strong>visa <strong>in</strong><br />

quattro quaestiones che trattano rispettivamente: «Quid, et quotuplex sit elementum»,<br />

«Quid, et quotuplex sit primaria qualitas», «Quomodo primariae qualitates conveniant<br />

elementis», «Resoluuntur aliqua de elementis». La quarta <strong>di</strong>sputatio, De corpore perfecte<br />

mixto, tratta <strong>in</strong> due quaestiones, «Quid sit corpus perfecte mixtum» e «An elementa maneant<br />

formaliter <strong>in</strong> mixto perfecto». La qu<strong>in</strong>ta, De mixtis imperfectis, sive metheoris è<br />

<strong>di</strong>visa <strong>in</strong> sei quaestiones: «Quaenam s<strong>in</strong>t causae metheororum», «De meteoris luci<strong>di</strong>s»,<br />

«De meteoris igneis», «De meteoris aqueis», «De fontibus fluvijs, maris salced<strong>in</strong>e et estu»,<br />

«De meteoris aereis et alijs mixtis perfectis». Il Tractatus V. De ortu et <strong>in</strong>teritu e il<br />

Tractatus VI. Animasticus, sono entrambi articolati <strong>in</strong> quattro <strong>di</strong>sputationes, rispettivamente<br />

<strong>in</strong>titolate «De generatione et corruptione substantialis», «De augmentatione et<br />

<strong>di</strong>m<strong>in</strong>utione», «De <strong>in</strong>tensione et remissione qualitatis», «De activitate et resistentia qualitatum»,<br />

e «De anima eiusque potentiis <strong>in</strong> comuni», «De anima et eius potentiis <strong>in</strong> particulari»,<br />

«De specie impressa», «De anima rationali et eius potentiis». Nella pars ultima<br />

del triennio filosofico, consacrata alla filosofia transnaturale, ad un proemio <strong>di</strong> metafisica<br />

seguono quattro <strong>di</strong>sputationes: «De natura et attributis entis», «De possibilitate<br />

essentia et existentia entis», «De subsistencia», «De ente rationis».<br />

( 11 ) I membri della Compagnia facevano ricorso ai term<strong>in</strong>i del lessico universitario<br />

me<strong>di</strong>evale, quaestio, lectio, <strong>di</strong>sputatio e al metodo della scolastica, la <strong>di</strong>sputa,<br />

che procedeva per quaestiones e conclusiones. Le conclusiones erano precedute dalle<br />

op<strong>in</strong>iones storicamente sostenute ed erano seguite da objectiones, spesso assai articolate,<br />

con corrispondenti responsiones.<br />

( 12 ) Si veda G. BARONCINI, L’<strong>in</strong>segnamento della filosofia naturale nei collegi italiani<br />

dei Gesuiti (1610-1670): un esempio <strong>di</strong> nuovo aristotelismo, <strong>in</strong> G.P. BRIZZI, (a<br />

cura <strong>di</strong>), La Ratio stu<strong>di</strong>orum. Modelli culturali e pratiche educative dei Gesuiti <strong>in</strong><br />

Italia fra C<strong>in</strong>quecento e Seicento, Roma, Bulzoni, 1981, pp. 163-215. Nelle Costitutiones,<br />

Ignazio <strong>di</strong> Loyola prescriveva <strong>di</strong> seguire nell’<strong>in</strong>segnamento della teologia<br />

e della filosofia due autorità, S. Tommaso e Aristotele, ma il nuovo aristotelismo

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!