Scarica in PDF - Facoltà di Lettere e Filosofia
Scarica in PDF - Facoltà di Lettere e Filosofia
Scarica in PDF - Facoltà di Lettere e Filosofia
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
10<br />
RITA SAIU<br />
trattati comprendono <strong>di</strong>verse <strong>di</strong>sputationes articolate <strong>in</strong> quaestiones<br />
per ognuna delle quali si <strong>di</strong>scutono varie conclusiones con le obiezioni<br />
e le relative risposte ( 11 ).<br />
Ci soffermeremo sulla prima e sulla seconda <strong>di</strong>sputatio del trattato<br />
De mundo et cœlo, consacrate rispettivamente al mondo e al corpo<br />
celeste, perché nel Seicento è la cosmologia il terreno nel quale si realizzano,<br />
<strong>in</strong> tempi e mo<strong>di</strong> <strong>di</strong>versi <strong>in</strong> relazione ai contesti locali, complessi<br />
<strong>in</strong>trecci tra le concezioni tra<strong>di</strong>zionali e le posizioni dei novatores<br />
( 12 ). La questione della uniformitas et soli<strong>di</strong>tas doctr<strong>in</strong>ae, perseguita<br />
compone <strong>di</strong> tre trattati, numerati IV, V e VI. Il Tractatus IV. De mundo, et cœlo è articolato<br />
<strong>in</strong> c<strong>in</strong>que <strong>di</strong>sputationes: la prima, De mundo, è <strong>di</strong>visa <strong>in</strong> tre quaestiones che<br />
trattano rispettivamente «de unitate et perfetione mun<strong>di</strong>», «resoluuntur aliqua de mundo»,<br />
«an s<strong>in</strong>t possibiles plures mun<strong>di</strong>». La seconda <strong>di</strong>sputatio, De corpore cœlesti, tratta<br />
nella prima quaestio «an coelum sit qu<strong>in</strong>ta substantia simplex», nella seconda «an materia<br />
coeli sit eiusdem speciei cum sublunari», nella terza «an coelum sit ab <strong>in</strong>tr<strong>in</strong>seco <strong>in</strong>corruptibile»,<br />
nella quarta «an forma coeli sit creata vel educta», nella qu<strong>in</strong>ta «an coelum<br />
sit animatum», nella sesta «de soli<strong>di</strong>tate et numero coelorum», nella settima «de <strong>in</strong>fluxu<br />
coelestium <strong>in</strong> sublunaria», nell’ottava «reliqua de coelo resoluuntur». La terza <strong>di</strong>sputatio,<br />
De corpore cœlesti (cœlesti sembrerebbe una svista per sublunari) è <strong>di</strong>visa <strong>in</strong><br />
quattro quaestiones che trattano rispettivamente: «Quid, et quotuplex sit elementum»,<br />
«Quid, et quotuplex sit primaria qualitas», «Quomodo primariae qualitates conveniant<br />
elementis», «Resoluuntur aliqua de elementis». La quarta <strong>di</strong>sputatio, De corpore perfecte<br />
mixto, tratta <strong>in</strong> due quaestiones, «Quid sit corpus perfecte mixtum» e «An elementa maneant<br />
formaliter <strong>in</strong> mixto perfecto». La qu<strong>in</strong>ta, De mixtis imperfectis, sive metheoris è<br />
<strong>di</strong>visa <strong>in</strong> sei quaestiones: «Quaenam s<strong>in</strong>t causae metheororum», «De meteoris luci<strong>di</strong>s»,<br />
«De meteoris igneis», «De meteoris aqueis», «De fontibus fluvijs, maris salced<strong>in</strong>e et estu»,<br />
«De meteoris aereis et alijs mixtis perfectis». Il Tractatus V. De ortu et <strong>in</strong>teritu e il<br />
Tractatus VI. Animasticus, sono entrambi articolati <strong>in</strong> quattro <strong>di</strong>sputationes, rispettivamente<br />
<strong>in</strong>titolate «De generatione et corruptione substantialis», «De augmentatione et<br />
<strong>di</strong>m<strong>in</strong>utione», «De <strong>in</strong>tensione et remissione qualitatis», «De activitate et resistentia qualitatum»,<br />
e «De anima eiusque potentiis <strong>in</strong> comuni», «De anima et eius potentiis <strong>in</strong> particulari»,<br />
«De specie impressa», «De anima rationali et eius potentiis». Nella pars ultima<br />
del triennio filosofico, consacrata alla filosofia transnaturale, ad un proemio <strong>di</strong> metafisica<br />
seguono quattro <strong>di</strong>sputationes: «De natura et attributis entis», «De possibilitate<br />
essentia et existentia entis», «De subsistencia», «De ente rationis».<br />
( 11 ) I membri della Compagnia facevano ricorso ai term<strong>in</strong>i del lessico universitario<br />
me<strong>di</strong>evale, quaestio, lectio, <strong>di</strong>sputatio e al metodo della scolastica, la <strong>di</strong>sputa,<br />
che procedeva per quaestiones e conclusiones. Le conclusiones erano precedute dalle<br />
op<strong>in</strong>iones storicamente sostenute ed erano seguite da objectiones, spesso assai articolate,<br />
con corrispondenti responsiones.<br />
( 12 ) Si veda G. BARONCINI, L’<strong>in</strong>segnamento della filosofia naturale nei collegi italiani<br />
dei Gesuiti (1610-1670): un esempio <strong>di</strong> nuovo aristotelismo, <strong>in</strong> G.P. BRIZZI, (a<br />
cura <strong>di</strong>), La Ratio stu<strong>di</strong>orum. Modelli culturali e pratiche educative dei Gesuiti <strong>in</strong><br />
Italia fra C<strong>in</strong>quecento e Seicento, Roma, Bulzoni, 1981, pp. 163-215. Nelle Costitutiones,<br />
Ignazio <strong>di</strong> Loyola prescriveva <strong>di</strong> seguire nell’<strong>in</strong>segnamento della teologia<br />
e della filosofia due autorità, S. Tommaso e Aristotele, ma il nuovo aristotelismo