Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

116
speelruimte voor transparantere rechtspraak
in besluitvormingsprocessen buiten spel te zetten, belangentegenstellingen
blijven in het spel. Het recht dient ertoe om belangentegenstellingen
op vreedzame wijze te trancheren. Ook in de politiek gaat het om afwegingen
tussen belangen en het nemen van beslissingen die uit het oogpunt van het
algemeen belang – het belang van de gemeenschap als geheel – verantwoord
zijn. ‘Verantwoord’ betekent dat er motieven aan die beslissingen ten grondslag
liggen die voor alle betrokkenen kenbaar zijn, ook al lopen hun opvattingen
over waarde en gewicht van de belangen uiteen.
1.2 geen geheim recht
De openbaarheid van rechtspraak is een universeel erkend constitutioneel
beginsel. In de Nederlandse Grondwet heeft het een plaats gekregen in artikel
121 van de Grondwet, dat de openbaarheid van zitting (behoudens wettelijk
gelegitimeerde uitzonderingen zoals die in bepaalde jeugd- en zedenzaken)
en uitspraak voorschrijft. Buitenlandse en internationale waarborgen van
mensenrechten bevatten soortgelijke eisen, bijvoorbeeld artikel 47, tweede
lid, van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. In de ontwikkeling
van het constitutionele denken is het inzicht in de waarde van
openbare beraadslaging en openbaarheid van besluitvorming een nog
maar recente verworvenheid. Tot de kunst van het Middeleeuwse regeren
behoorde juist de geheime beraadslaging (Althoff 1997) en tot in de twintigste
eeuw was Geheimrat de titel van de hoogste adviseur van vorsten in het
Duitse taalgebied.
De openbaarheid van zitting en uitspraak is op zichzelf nog geen garantie
voor intrinsieke transparantie van de rechtspraak. Er zijn talloze voorbeelden
van een schrikbewind waarbij de openbare veroordeling na een showproces
en de openbare tenuitvoerlegging van een wrede straf er juist toen dienden
het intimiderend effect ten opzichte van de samenleving te vergroten.
Openbaarheid heeft alleen zin als die de gronden, feiten en normen ontsluit
waarop de rechtspraak berust. Op dit punt bevat artikel 121 van de Grondwet
een zinvolle bijzonderheid: de openbare vonnissen dienen de “gronden”
te bevatten “waarop zij rusten”. Deze laatste eis komt erop neer dat de motivering
kenbaar moet zijn, dus ook openbaar, en dat voor geheime motieven
geen plaats is. Juist de wijze waarop de normen en de ‘feiten’ werden vastgesteld,
was echter – en is op vele plaatsen in de wereld nog steeds – een
obscuur proces.
Geheimhouding is soms ook heden ten dage vereist om privégegevens
of de publieke of persoonlijke veiligheid te beschermen, maar is in heden
en verleden vaak de dekmantel geweest van onbehoorlijke praktijken.
De Amerikaanse senator Daniel P. Moynihan schreef over de opkomst van