Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

transparantie als constitutioneel beginsel 117
secrecy, geheimhouding, als een manier van werken binnen de Amerikaanse
overheid, met name uit angst voor de “enemy within”, en over de pogingen
om met een nieuwe “culture of openness” daaraan een eind te maken
(Moynihan 1998). Geheime regels, geheime controle en geheime straffen zijn
door de eeuwen heen beproefde technieken van repressie geweest. In een aantekening
bij de passage in zijn Rechtsphilosophie waarin hij het vereiste van
bekendmaking van wetten noemt, schrijft Hegel het volgende.
“Die Gesetze so hoch aufhängen, wie Dionysius der Tyrann that, daß sie
kein Bürger lesen konnte, – oder aber sie in den weitläufigen Apparat von
gelehrten Büchern, Sammlungen, von Decisionen abweichender Urtheile und
Meinungen, – Gewohnheiten, u.s.f. und noch dazu in einer fremden Sprache
vergraben, so daß die Kenntnis des geltenden Rechts nur denen zugänglich ist,
die sich gelehrt darauf legen, – ist ein und dasselbe Unrecht” (Hegel 1840: 272,
§215 Anm.).
De kenbaarheid van het recht te garanderen is een van de doelstellingen van
de moderne codificaties. Hoe serieus dit dient te worden genomen blijkt uit
de op het eerste gezicht vergaande vergelijking die Hegel maakt tussen tirannieke
praktijken en de monopolisering van de kennis van het recht door
geleerden die het Corpus Iuris Civilis duidden. Ook al verschillen de intenties,
zowel het een als het ander is, zoals in de Zusatz bij deze paragraaf te lezen
valt, een aantasting van de persoonlijke vrijheid waarop het recht is gericht.
Het misbruik dat tirannen van geheime wetten maken – volgens Clausdieter
Schott vergiste Hegel zich hier trouwens: het was niet de Griek Dionysius
maar de Romeinse keizer Caligula die de wetten te hoog ophing (Schott 1984:
191–192) – wordt letterlijk voelbaar in de straffen die aan overtreding daarvan
worden verbonden. Een niet transparante rechtsorde kan de dekmantel zijn
van bewust nagestreefd onrecht, maar voor de burger kan onrecht óók gelegen
zijn in ondoorgrondelijke en onvoorspelbare rechtspraak doordat juristen
de premissen van hun beslissingen zelfgenoegzaam in een onbegrijpelijke
taal verbergen.
De tiran – wie het ook was – instrumentaliseerde de wet als een instrument
van beheersing; een waarborg voor de vrijheid van de burger was de wet nog
lang niet. Maar waarom dan toch wetten? Had hij niet evengoed of nog beter
de bevolking kunnen tiranniseren zonder welke wet dan ook? Hieruit blijkt
dat – zelfs in de context van een onvrije samenleving – rechtspraak een legitimatie
behoeft die zij zichzelf niet kan geven: om in een conflict tussen twee
partijen met gezag te kunnen rechtspreken, moeten rechters zich kunnen
beroepen op een autoriteit die niet alleen hun ambt betreft (“Recht doende
in naam der Koningin”, c.q. het uit benoemingsbesluit, toga en andere rituelen
blijkende officiële karakter van hun ambt), maar ook de inhoud van