Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

118
speelruimte voor transparantere rechtspraak
hun werk in de zaken die aan hun oordeel worden onderworpen. Die laatste
legitimatie kan worden ontleend aan precedenten (vooral in stelsel van door
tradities gevormd ‘common law’) of aan wetten. Hiervoor is de bijzondere
toevoeging van belang in artikel 121 van de Nederlandse Grondwet, waar
de eis gesteld is dat vonnissen de “gronden” bevatten “waarop zij rusten”.
Openbaarheid van de motivering heeft immers op haar beurt slechts betekenis
als de wetten openbare bronnen zijn. Zowel voor rechters als voor burgers
geldt dat ze de normen moeten kunnen kennen die de uitspraak bepalen.
De door de Griekse tiran gecreëerde situatie was hieraan diametraal tegengesteld.
De rechters die de te hoog opgehangen, feitelijk dus voor de burgers
geheime wetten, moesten toepassen, kenden de inhoud daarvan wel. Voor
hen had de wet dus wél informatieve betekenis, sterker nog: zij werden met
deze niet-transparante wetgeving aangestuurd in het medeplegen van het
tirannieke onrecht. De burgers waren onderworpen aan de wet, de tiran niet;
voor hem was de wet uitsluitend een beheersingsinstrument. Het is daarentegen
eigen aan democratische staatsvormen dat daarover wordt beslist
in een proces waarin alle burgers gelijkelijk een aandeel kunnen nemen. Een
wet waaraan iedereen is onderworpen, die iedereen kan kennen en waarvan
eenieder de redelijkheid kan inzien, is juist van waarde omdat ze een gemeenschappelijkheid
van overheid en burgers tot uitdrukking brengt, gelegen
in de regels die zonder onderscheid gelden. Transparante rechtsregels zijn
de normatieve band tussen rechter en justitiabele.
Deze transparantie van het geldende recht maakt vervolgens mogelijk dat
de burgers kunnen voorzien welke regels op hen van toepassing zullen
zijn, zodat ze hun gedrag erop kunnen afstemmen en in voorkomend geval
weten wat ze te wachten staat als de zaak voor de rechter komt. De argumentatielijnen
van een rechter – in verhouding tot wetgeving, voorafgaande
rechtspraak en rechtsgeleerde literatuur – moeten hierin houvast bieden.
Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens omschreef deze eis van
de rechtsstaat kernachtig: “it is in the interests of legal certainty, foreseeability
and equality before the law that (the Court) should not depart, without
good reason, from precedents laid down in previous cases.” 1 Daarbij bedenke
men dat het vasthouden aan precedenten, waar zulke argumenten wél bestaan
de rechter evenmin in zijn taak legitimeert.
1.3 het legaliteitsvereiste
De transparantie van de regels die in een rechtsstaat voor eenieder, dus
overheid en burgers zonder onderscheid, gelden heeft in het legaliteitsvereiste
een juridische verankering gekregen. Terecht merkt Zijlstra op dat
de legaliteit van overheidsoptreden méér is dan een beginsel waarvan