Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

zet transparantie liever in voor bekritiseerbaarheid dan voor vertrouwen 457
In september 2012 sprak de Utrechtse rechtbank zich precies zo uit als in dit
experiment was uitgeprobeerd 10 : volgens de rechters was het uitermate
onbevredigend dat geen van de twee verdachten kon worden veroordeeld,
omdat toch een van beiden (moeder en stiefvader) in elk geval de toedracht
moest kennen leidend tot de dood van het (stief )kind. De rechters wilden
voorkomen dat met een veroordeling de ‘geenszins denkbeeldige kans
wordt aanvaard’ dat aan het onrecht het kind aangedaan, ‘nieuw onrecht’ (in
de vorm van veroordeling van ‘een aan dit feit onschuldig persoon’) wordt
toegevoegd. 11 Niettemin leidde de uitspraak tot verontwaardiging bij het
aanwezige publiek. 12
Naast gevoeligheid voor communicatiestijlen kan het nuttig zijn onderscheid
te maken naar initieel vertrouwen en kennis. Grimmelikhuijsen
en Meijer (2012) doen dat in hun experiment naar vertrouwen van een lokaal
gemeentebestuur: zij identificeren vier groepen personen, langs de assen
hoog-laag initieel vertrouwen en veel-weinig voorkennis. 13 Vertrouwen
meten de onderzoekers aan de hand van scores op (steeds gepercipieerde)
eerlijkheid, welwillendheid en competentie. Uit hun experiment waarin
respondenten verschillende soorten informatie over luchtkwaliteitsbeleid
van een gemeente te lezen krijgen, blijkt dat er gemiddeld niet zoveel effect
optreedt in het vertrouwen. Er blijken meer effecten te zijn op het moment
dat er uitgesplitst wordt naar achtergrond. Meer informatie bleek vooral
effect te hebben op mensen met weinig vertrouwen én weinig voorkennis
(Grimmelikhuijsen en Meijer 2012: 17). De informatie bleek daarentegen juist
het vertrouwen te ondermijnen van respondenten met weinig voorkennis
en véél initieel vertrouwen. Dat ze ondanks hun geringe voorkennis vertrouwen,
veronderstelt dat die meer affection based is, dat kennelijk wel aangetast
kan worden door informatie. Matige vormen van transparantie zonder
veel relevante informatie blijken ook averechts te werken, voor alle groepen,
maar voor deze groep in het bijzonder (Grimmelikhuijsen en Meijer 2011: 27).
Een hoge mate van transparantie heeft vooral positief effect op de mensen die
nog niet zoveel vertrouwden en dan vooral op de mate waarin ze de welwillendheid
van de overheid beoordelen (2012: 13–14). Het devies: als je informatie
verstrekt, verras dan positief en stel niet teleur met de hoeveelheid
en helderheid van de informatie. Overigens trekken de onderzoekers ook
de conclusie dat mensen met meer voorkennis minder reageren op transparantie,
al hebben ze er vaak wel hogere verwachtingen van. De kans dat zij
nieuwe informatie ontvangen is geringer. Uit de bevinding dat informatie
positieve én negatieve effecten kan hebben op mensen die door verschillende
oorzaken wel of juist niet vertrouwen, constateren de onderzoekers bovendien
dat de confirmation bias hier niet opgaat (Grimmelikhuijsen en Meijer
2012:17). Daarmee is ook de suggestie dat vooral twijfelaars nog gevoelig zijn
voor informatie betwist (zie ook par. 9.4.2).