Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

122
speelruimte voor transparantere rechtspraak
1.5 een burgerrecht op transparantie
In zijn grote werk over Development as Freedom bespreekt Amartya Sen
de voorwaarden voor een maatschappelijke en economische ontwikkeling die
mensen – ook in delen van de wereld waar gebrek en armoede het leven van
de mensen beheersen – een rechtvaardige samenleving bieden. Hij bespreekt
de institutionele en instrumentele vrijheden die hieraan gestalte geven, waaronder
“transparency guarantees” (Sen 1999: 10; 39–40). Deze waarborgen
zijn van belang zowel voor het functioneren van overheden als voor dat van
bedrijven, en zeker voor hun onderlinge relaties (Sen 1999: 185–186). In ontwikkelingslanden
zijn daarvan in alle scherpte voorbeelden te vinden, maar
als constitutioneel beginsel geldt dit overal.
Omdat de rechtspraak niet alleen ter beslechting van geschillen, maar ook
als het in concrete gevallen werkzame deel van de staatsmacht een sleutelfunctie
vervult, is de motivering van rechterlijke uitspraken meer dan een
vormvereiste. Transparantie is dus, ook al is de woordkeus van grondwetten
en wetten traditioneel beperkt tot trefwoorden als openbaarheid, een onmiskenbaar
en onmisbaar constitutioneel beginsel. Ze moet in de reële werkwijze
– procedureel, tekstueel en substantieel – van staatsorganen gestalte
krijgen. De tekstuele dimensie is van wezenlijk belang, omdat anders afbreuk
zou worden gedaan aan echte Öffentlichkeit. Hoe verrassend de omschrijving
op het eerste gezicht ook is, de redactie van de Duden – in het Duitse
taalgebied een equivalent van Winkler Prins en Van Dale tezamen – heeft
terecht transparantie gethematiseerd als aspect van de rechten van de burger
(Eichhoff-Cyrus en Antos 2008). Daarbij gaat het zowel om de begrijpelijkheid
van de taal als om de intrinsieke begrijpelijkheid van de gebruikte concepten
en redeneringen. Ook hier blijkt weer dat transparantie niet alleen
een procedurele kwaliteit is, maar in de kern van de zaak een kwaliteit die
de rechtvaardigheid van de toepassing van het geldende recht bepaalt. Zonder
deugdelijke gronden kan geen mens transparant motiveren. In de kenbare
motieven van de rechterlijke beslissing moet transparant worden wat de wetgever
met zijn regels heeft beoogd en welke garanties inzake mensenrechten
de werking van alle staatsorganen inkaderen.
Transparantie is een woord dat in grondwetten niet pleegt voor te komen,
openbaarheid wel. Door openbaarheid kan de uitoefening van macht door
de staat transparant worden. Maar de enkele toegankelijkheid van documenten
en vergaderingen is daarvoor niet voldoende. Het komt erop aan dat
burgers, in het kader van democratische rechtsvorming en als uitdrukking
van hun gemeenschappelijkheid, elkaar gelijkelijk en in wederkerige redelijkheid
kunnen aanspreken.