Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

transparantie als constitutioneel beginsel 121
1.4 vertrouwen op het recht en de rechtspraak
De afwijzing van geheime wetten is niet alleen het startpunt van een erkenning
van het democratisch principe als tegendeel van de tirannie, maar is er
ook een voorwaarde voor dat rechtspraak ‘fair’ kan zijn. Het is de taak van
de rechter om pas uitspraak te doen nadat de – in hoor en wederhoor – naar
voren gebrachte standpunten zijn beoordeeld aan de hand van maatstaven
die de justitiabelen evenals hun rechters vooraf hebben kunnen kennen:
enerzijds de maatstaven van de waarheid, die overeenstemming vereisen
van feitelijke conclusies met standaarden van waarheidsvinding en bewijsvoering;
anderzijds de maatstaven van het recht, die overeenstemming
vereisen van de normatieve conclusies met regels en beginselen waarvoor
de wet als kenbron dient. Tot de eisen van een fair trial in de zin van artikel
6 en 7 van het Europese Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens
en de fundamentele vrijheden (evrm) behoort dat geen feit strafbaar is dan
uit kracht van een daaraan voorafgegane strafbepaling. En artikel 49, eerste
lid, eerste volzin, van het Handvest van de grondrechten van de Europese
Unie (Handvest greu) bepaalt (gelijkluidend aan art. 7 evrm): “Niemand
mag worden veroordeeld wegens een handelen of nalaten dat geen strafbaar
feit naar nationaal of internationaal recht uitmaakte ten tijde dat het handelen
of nalaten geschiedde.”
Het is niet alleen in het kader van een fair trial dat de bescherming van grondrechten
de transparantie van het burgers bindende normenstelsel verzekert.
Voor de beperking van grondrechten geldt in elk van de beperkingsclausules
van het evrm dat ze bij wet zijn voorzien (prévues par la loi, prescribed by
law). Artikel 52, eerste lid, eerste volzin van het Handvest greu omschrijft dit
aldus: “Beperkingen op de uitoefening van de in dit handvest erkende rechten
en vrijheden moeten bij wet worden gesteld en de wezenlijke inhoud van
die rechten en vrijheden eerbiedigen.” In juridische zin is daaraan voldaan
met publicatie in media zoals het Staatsblad, maar naar huidig inzicht rust
op de staatsinstellingen de taak om via voor niet-juristen begrijpelijke samenvattingen
de kenbaarheid van de rechtsnormen te bevorderen. Dit draagt
niet alleen aan maatschappelijke harmonie, maar ook aan de naleving van die
normen bij.
Dit betekent niet dat rechtspraak maximale transparantie ontwikkelt door
zich vast te klampen aan regeltoepassing. Transparantie dient, zoals gezegd,
de redelijkheid van een ontwikkelde democratische rechtsstaat. Dit vergt een
wijze van argumenteren die tot op het concrete niveau doorwerkt. Verkeerde
alternatieven, zoals accumulatie van controlemechanismen en het vervangen
van rechtsregels door ‘afspraken’ die uit onderhandelingen voortkomen,
belemmeren de transparantie van een op regels gebaseerde rechtsorde.