Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

82
speelruimte voor transparantere rechtspraak
vanzelfsprekend. Er zijn immers nogal wat meer of minder fundamentele
kwesties die het verbinden van vraag en aanbod op dit punt tot een lastige
opgave maken. Juist hier ook toont zich de spanning die de rode draad van
deze bundel vormt: enerzijds de behartigenswaardige wens om vanuit een
verlangen naar (meer) transparantie het recht en daarmee de rechtspraak
verder te openen, en anderzijds de mogelijke erosie van het symbolische
kapitaal van de rechtsstaat en de rol van de rechtspraak daarin. Zeker bij
het zoeken naar de speelruimte voor bekritiseerbaarheid zit de uitdaging
er daarom in om systematisch op waarde te schatten welke tradities van
levensbelang zijn voor het kapitaal van de rechtsstaat en de rol van de rechtspraak
daarin en welke tradities door de tijd zijn ingehaald en wellicht beter
afgelegd kunnen worden in het licht van juist het verwerven en behouden van
dat kapitaal. Als afsluiting van dit deel volgt daarom – ter inspiratie en illustratie
van het noodzakelijk debat – een aantal reflecties over de speelruimte
voor bekritiseerbaarheid. Steeds gaat het om het bijstellen van grenzen waar
dat kan, en het uitleggen en beter communiceren van grenzen waar dat moet.
5.2 speelruimte voor bekritiseerbaarheid
Alvorens de speelruimte te verkennen zal eerst duidelijk moeten zijn welke
en welk type grenzen aan de speelruimte voor bekritiseerbaarheid zoal
opdoemen. Een eerste is natuurlijk het beginsel van de finaliteit: de rechter
rekent het tot zijn taak om discussies over een kwestie af te sluiten. In deze
zin zal het toelaten van bekritiseerbaarheid soms moeizaam zijn. Maar ook:
rechters houden zich op de vlakte als het gaat om het geven van commentaar
op zaken die zij onder zich hebben gehad of nog onder zich kunnen krijgen,
om maar buiten de ‘valstrik’ van mogelijke wraking te blijven. Niet zelden
staat deze houding in de weg aan een echte wederzijdse discussie. De speelruimte
voor bekritiseerbaarheid wordt uiteindelijk bepaald door de omgang
met deze en andere grenzen. Belangrijk is dan de vraag wat een principiële
grens is, omdat deze aan de rechtsstatelijke kern raakt en er in principe geen
ruimte voor aanpassing meer aanwezig is en wat daarentegen instrumenten
en tradities zijn waar nog wel extra speelruimte gevonden kan worden.
De vraag wat exact behoort tot de rechtsstatelijke kern van de rechtspraak
en waar kortom een principiële grens wordt bereikt, is niet zo eenvoudig
te beantwoorden. Toch, zeer algemeen gesteld, is er een harde kern, maar
ook een zachte schil aan te wijzen. Het bouwwerk van de rechtspraak als
derde macht in het staatsbestel is verankerd in diverse formele pijlers, met
als bekendste de in de grondwet verankerde onafhankelijkheid van de leden
van de rechterlijke macht. Deze en andere formele pijlers vormen als het
ware de harde kern van de rechtsstatelijkheid. Daarnaast heeft het bouwwerk
in de loop van de tijd vorm gekregen via vele informele, ongeschreven regels