Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

46
speelruimte voor transparantere rechtspraak
Het toekennen van gezag gebeurt veelal op basis van het inzicht dat een
bepaalde persoon, organisatie of zeker instituut over significante kwaliteiten
en inzichten beschikt die niet iedereen bezit. Daarom is te verantwoorden
dat burgers de autoriteit erkennen van, en vertrouwen op, de betreffende
gezagsdrager. Anders gezegd: burgers schrijven gezag toe aan die personen
en instanties waarvan ze denken dat deze beter dan zij zelf in staat zijn te oordelen
en handelen op een bepaald onderwerp of terrein. Gezag komt in deze
visie tot stand op basis van een rationeel oordeel en niet op basis van blinde
onderwerping. Om tot dat oordeel te komen moeten burgers echter wel iets
in handen hebben om hun oordeel op te baseren. Daarom juist wordt het
als belangrijk gezien dat een instituut haar eigen denken inzichtelijk maakt.
Daarnaast impliceert deze zienswijze dat er bij het onderkennen van gezag
altijd van uit wordt gegaan: “that what the autority says is not irrational and
arbitrary but can, in principle, be discovered to be true” (Gadamer 1989: 280).
Belangrijk zijn hier de woorden ‘in principle’. Als mensen gezag eenmaal
hebben toegekend zullen ze niet meer elke uitspraak en iedere beslissing
napluizen: zij schorten hun eigen oordeel immers op ten gunste van het
oordeel van een expert. De mogelijkheid om in principe de overwegingen van
de gezagsdrager na te gaan (zonder dat elke keer ook daadwerkelijk te doen)
moet uiteraard wel open blijven staan. De mogelijkheid van kritiek is daarmee
cruciaal voor het toekennen van gezag. Maar als die ‘opening’ bij voorbaat
al wordt afgeschermd, zal dat aanleiding kunnen zijn voor wantrouwen.
De assumptie dat gezagsdragers niet irrationeel en niet arbitrair handelen –
en dus goede redenen en rechtvaardigingen hebben voor hun doen en laten –
kan zo op gespannen voet komen te staan met het opwerpen van barrières om
kritiek buiten de deur te houden.
Binnen contexten waarin gezag geen absolute vanzelfsprekendheid is kan het
uit de weg gaan van kritiek zo kortom leiden tot een uitholling van dat gezag.
Of, zoals Warren (1996: 55) het stelt: “clearly, what establishes authority
in this sense is an open context of engaged criticism”. Gezagsdragers moeten
steeds weer opnieuw bereid zijn de basis voor hun gezag – namelijk het vertrouwen
dat mensen op basis van kennis en rationele overwegingen in hen
stellen – te rechtvaardigen. De mogelijkheid om gezagsdragers te ondervragen
moet in deze visie altijd bestaan en is daarmee zelfs constitutief voor gezag.
Het voorgaande betekent natuurlijk niet dat het openstellen van de rechtspraak
voor allerhande kritiek zonder meer een goed idee is. De rechtspraak
heeft als staatsfunctie iets ‘eigens’ en is niet één-op-één te vergelijken met
andere onderdelen van het openbaar bestuur. Zo is de rechter onafhankelijk
in zijn oordeel, hetgeen op sommige punten wel, en op sommige punten niet
verenigbaar is met transparantie. Ook wordt het rechterlijk oordeel gekenmerkt
door finaliteit, zodat zaken op enig moment daadwerkelijk afgesloten