Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

naar een transparantere rechtspraak. geen glans zonder wrijving 53
In theorie is het mogelijk om via geld en het mandaat dat ‘beheer’ heet
zeer veel, zo niet alles, te bepalen. Maar daar staan naast expliciete wettelijke
beletselen 3 soms ook het grote besef van onafhankelijkheid bij individuele
rechters in de weg. De observaties van sommige rechters over
de rol van de Raad voor de rechtspraak bij kwesties als de budgettering
en de uitvoering van de Wet Herziening Gerechtelijke Kaart zijn illustratief.
Formuleringen als ‘fiatteren door het grootzegel van de Raad voor de rechtspraak’
(Van Bennekom 2010) en ‘orkestreren’ van benoemingen (Van Lierop
2012) en conclusies als dat “de invloed van professionals (...) aanzienlijk heeft
ingeboet” (Ingelse 2010) en maatschappelijk gezag afneemt ten gevolge van
de centralisering en tekortschietende reflectie daarop (Otte 2011a) spreken
in dit verband boekdelen.
3.3 uitdagingen van transparantie en rechtspraak:
doorzichtigheid, begrijpelijkheid, bekritiseerbaarheid
De spanning tussen de behartigenswaardige wens tot (meer) transparantie
en het risico van een mogelijke erosie van het symbolische kapitaal
van de rechtsstaat staat, zoals al eerder opgemerkt, centraal in dit betoog.
Om na te gaan hoe deze spanning uitwerkt en tot welke aanpassingen dit
besef zou moeten leiden, kunnen de uitdagingen die transparantie aan
de rechtspraak stelt worden uitgesplitst in drie aspecten. Elk aspect brengt
andere vragen met zich mee, aangezien deze samenhangen met verschillende
‘menselijke vermogens’, namelijk achtereenvolgens de waarneming,
het begrips vermogen en de kritiek. Daarmee brengt elk aspect ook andere
denk richtingen voor eventuele aanpassingen om de rechtspraak bij de tijd
te brengen onder de aandacht.
Het eerste aspect van de uitdaging die transparantie stelt, is de doorzichtigheid
(of openheid) van processen en is te verbinden met de waarneming. De traditionele
openbaarheid van de rechtspraak biedt het publiek in de eerste plaats
de eindproducten van rechterlijk werk – de vonnissen – en in de tweede plaats
één publiek aspect van de totstandkoming van die producten, namelijk de zittingen.
Daarmee blijven nog veel aspecten van gedachte- en besluitvorming
van rechters aan het zicht onttrokken. De eerste uitdaging die transparantie
stelt, heeft daarom te maken met de wens om processen te kunnen waarnemen
in verschillende stadia, en niet slechts in de gestileerde vorm waarin
de eindproducten worden gegoten. Ook de stijl en de mores van de zitting
maken het voor het bredere publiek soms moeilijk om het proces ‘waar
te nemen’. Ter illustratie een vraag die vanuit dit eerste aspect van transparantie
kan opkomen gegeven de huidige variëteit aan gehanteerde manieren
voor toedeling van zaken (Terlouw 2009: 246): “Hoe wordt bij gerecht x een
concrete zaak toebedeeld aan een concrete rechter, en volgens welke criteria?”.