Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

44
speelruimte voor transparantere rechtspraak
Van Gunsteren beschrijft de ontwikkeling in Bouwen op burgers (2008)
treffend en toont hoe de overheid transparantie inzet als oplossing voor
de problemen die zijn ontstaan door de afbrokkelende steun voor de politieke
orde en de bijkomende vraag naar de eigen legitimiteit.
Het concept transparantie is overigens niet van de ene op de andere dag
op het toneel verschenen, maar is te zien als een variant op (of eigenlijk
uitbreiding van) klassieke openbaarheid. Toch, transparantie gaat verder:
onder deze vlag wordt territorium bevochten dat onder openbaarheid
ongemoeid werd gelaten. Het bestuur en ook de rechtspraak hebben
in liberale democratieën principieel een openbaar karakter. Maar kennelijk
is het soort openbaarheid waarmee de staatsmachten traditioneel
zijn omgeven, iets anders dan de transparantie die nu wordt verlangd.
Habermas (1990 [1962]) wees al in de jaren zestig van de vorige eeuw
op deze “Strukturwandel der Öffentlichkeit”. Omdat maatschappelijke
uitdagingen in intensiteit en veelvormigheid toenemen, moet het bestuur
op een andere manier vormgeven aan zijn openbaarheid. Het volstaat niet
meer om alleen de regels van het spel en de uitkomsten – wetten, besluiten,
rechterlijke uitspraken – daarvan in concrete gevallen openbaar te maken.
Burgers willen ook betrokken worden bij de daaraan voorafgaande afweging:
de overheid moet kortom haar eigen denken inzichtelijk maken.
Anders gezegd: de opstelling van de overheid moet communicatiever
zijn (Witteveen 2010). Voor een werkelijk openbare, of transparante,
discussie is een level playing field nodig op het gebied van informatie.
De belangrijkste verworvenheid in dit opzicht is in Nederland bekend als
‘openbaarheid van bestuur’. Dit toonbeeld van moderne transparantie
komt tegemoet aan de maatschappelijke wens om voorbij de buitenkant
en achter de eindproducten van instituties of organisaties te kijken. Hoe
is de beslissing tot stand gekomen, welke factoren speelden een rol, wie
waren de spelers en wat was hun motivatie?
Klassieke openbaarheid heeft een zeker gestileerd karakter: er is duidelijk
wat openbaar wordt gemaakt en door wie. Het heeft een plek gekregen
in het bestel en men is er (grotendeels) vertrouwd mee. Betrokkenen
weten met andere woorden wat ze eraan hebben. Transparantie is een
relatief nieuw fenomeen in het openbaar bestuur en heeft een meer ‘ongetemd’
karakter. Burgers met transparantieclaims zijn vaak veeleisend; zij
willen niet alleen dat een instituut een aantal zaken openbaart. Ze willen
ook (meer) inzicht in de ‘stofwisseling’ van het instituut. Nu is transparantie
natuurlijk een ambigu concept dat meer dan één invulling kan
krijgen (Scholtes 2012). Juist omdat het geen specifieke invulling kent
is het voor betrokkenen niet direct duidelijk waar men aan toe is en
wat men van elkaar kan verwachten. Waar bij klassieke openbaarheid