Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

54
speelruimte voor transparantere rechtspraak
Het tweede aspect betreft begrijpelijkheid en hangt samen met het begripsvermogen.
De wens om rechterlijke beslissingen en hun achterliggende
beweegredenen zo volledig mogelijk te kunnen doorgronden ligt natuurlijk
in het verlengde van het kunnen waarnemen daarvan. Maar deze uitdaging
van begrijpelijkheid omvat wel andere vragen. Het kan hier gaan om het
willen openbreken van gesloten redeneerstijlen. Algemeen geformuleerd
impliceert dit aspect van transparantie een verdere ontsluiting van het rechterlijk
werk in termen van de gebruikte begrippen en tradities en de betekenissen
daarvan. Een mogelijke vraag in deze categorie, wederom ter
illustratie: Welke overwegingen hebben de rechter doen besluiten om in die
en die concrete rechtszaak oplossing x te kiezen in plaats van oplossing y?
Ten slotte stelt transparantie de uitdaging van de bekritiseerbaarheid. Hierbij
gaat het om het discursief openbreken van het rechterlijk werk: het verkrijgen
van inzicht in, en vooral het bespreekbaar maken van, de overwegingen
en afwegingen die achter het stellige oordeel van de rechter schuilgaan.
De vraag naar de mogelijkheid tot kritiek – als onderdeel van het bredere concept
transparantie – kan zoals hiervoor betoogd, niet zomaar worden weggedacht.
Dat staat echter op gespannen voet met het traditionele zelfbegrip van
de rechtspraak – en ook het systeem van het recht zelf – dat diverse grenzen
stelt aan de mate waarin de rechtspraak kan worden bevraagd. Zo wordt
– door te zeggen dat het vonnis namens de rechter spreekt en het gegeven
dat de rechter daarmee zelf liever buiten beeld blijft – het gesprek (of debat)
over de merites van de door de rechter gekozen oplossing van een concreet
probleem bij voorbaat onmogelijk. Immers, een van de gesprekspartners
ontbreekt.
Zeker in vonnissen met een rechtspolitiek karakter of belangrijke rechtsvormende
werking blijft daarmee veel buiten beeld waar de buitenwereld
op dat moment juist in geïnteresseerd is. Zo was er geen debat mogelijk over
de vraag welke achterliggende overwegingen voor de Hoge Raad leidend
waren om in de belangrijke rechtsvormende – en op dat moment ook politiek
zeer gevoelige – zaak over de poster met de tekst “Stop het gezwel dat Islam
heet” 4 te volstaan met een in zeer korte bewoordingen gestelde verwijzing
naar de wetsgeschiedenis van art. 137c Sr. inzake belediging. Van oudsher werd
de onmogelijkheid tot debat als wenselijk gezien om de rechter in de luwte
te houden en voor dit arrest heeft dat mogelijk ook meegespeeld. Maar deze
manier om buiten het maatschappelijke debat te blijven lijkt steeds minder
te worden geaccepteerd (Frissen, ’t Hart en Sieckelinck 2012). Dat geldt wellicht
ook voor andere barrières die het recht opwerpt: het strafrechtelijk
novum-begrip dat van echte rechterlijke uitglijders niet wil weten, het
leerstuk van onrechtmatige rechtspraak dat bijna hetzelfde doet, een noninterventienorm
(sub judice) die het politici verbiedt om hun hart te luchten,