Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

38
speelruimte voor transparantere rechtspraak
lede ogen aan hoe de marges van hun handelen worden beperkt door allerlei
verreikende juridische documenten, zoals het genoemde evrm, maar ook
de eu-instellingsverdragen en tal van internationale afspraken. Ondanks het
feit dat die verdragen door politici zijn opgesteld versterken ze nu de positie
van de rechterlijke macht die de nationale wetgeving aan deze verdragen
toetst. De toegenomen rol van de rechter brengt zo een probleem van
zeggenschap met zich mee: de democratisch geïnspireerde vraag ‘Hoezo, kan
die rechter dat allemaal zomaar beslissen?’ is amper meer uit de weg te gaan.
Ondertussen is het een onmiskenbaar gegeven dat rechters bij tijd en wijle
belangrijke beleidsknopen doorhakken, of dat nu op het fiscale vlak is of over
leges op het paspoort. Dit kan frustrerend zijn voor de andere staatsmachten
en voor burgers die zich afvragen hoe het kan dat deze ‘ongekozenen’ zo’n
doorslaggevende rol zijn gaan vervullen.
Volgens de Teldersstichting (2012), het wetenschappelijk bureau van de vvd,
laat de wetgever inmiddels te veel aan de rechter over. Al dan niet geïnspireerd
door deze observatie maakte het vvd-Kamerlid Taverne een week voor
de Tweede Kamerverkiezingen van september 2012 een voorstel voor een
grondwetsherziening aanhangig, waarin de rechter de bevoegdheid wordt
ontnomen wetten te toetsen aan verdragen en besluiten van volkenrechtelijke
organisaties (Tweede Kamer 2011–2012c). Maar het is belangrijk vast
te stellen dat de grote rol van de rechterlijke macht grotendeels onvrijwillig
is: de rechter moet hoe dan ook een beslissing nemen. Hij kan niet zeggen
zijn vingers niet aan een kwestie te willen branden en moet in een concrete
zaak een concrete uitspraak doen. In dit spanningsveld met de politiek is het
bepalen van een goede balans tussen terughoudendheid en assertiviteit een
centrale opdracht voor de rechter. Concreter uitgedrukt, betekent het dat
de rechter zich nauwkeurig moet beraden op de uitkomst die hij – rechtsvormend
– afleidt uit de vele vage begrippen in zijn gereedschapskist van
internationale verdragen. Al te specifiek worden stuit op kritiek, bijvoorbeeld
als de perceptie postvat dat de rechter ‘de wet aan het voorschrijven is’
of, aldus vvd-Kamerleden Blok, Taverne en Dijkhoff, “overenthousiast aan
het interpreteren is”. 9 Maar realiteit is nu eenmaal dat politiek en recht niet
langer strikt te scheiden zijn, zeker niet bij kwesties die op het eerste gezicht
onverzoenbare tegenstellingen in zich dragen (zoals euthanasie, stakingsrecht)
en waarvoor het politieke debat geen oplossing heeft weten te vinden
(Prakken 2012: 23–24).
De rechter moet hoe dan ook, ondanks zijn grotere rechtsvormende rol, een
zekere band tussen rechtspraak en wetgeving in ere houden. Zoals Hirsch
Ballin (2013, deze bundel) laat zien, kan de rechter (op institutioneel niveau
maar ook in concrete beslissingen) voor zijn legitimatie niet zonder die band