Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

40
speelruimte voor transparantere rechtspraak
roepen ook de vraag ‘Wie bewaakt de bewakers?’ op. Sinds de opkomst
van de moderne, als onafhankelijk en onpartijdig te boek staande rechtspraak
wordt naar de rechter gewezen als degene die uiteindelijk waakt over
de macht. Op de vraag wie de macht van de rechters zelf moet bewaken geeft
de rechtsstatelijke traditie (in aanvulling op het interne systeem van hoger
beroep en cassatie) als het ware twee strategieën: ontkennen dat rechters
macht verwerven en daarnaast de zaak zo organiseren dat de rechter inderdaad
zo min mogelijk een echte publieke ‘speler’ wordt. Beide strategieën
lijken in de huidige samenleving steeds minder goed te werken.
De eerste strategie – de ontkenning dat rechters macht verwerven –
is gelegen in een beroep op het mechanische en onpersoonlijke karakter van
de rechtspraak: de wetgever heeft de regels vastgesteld, en de rechter hoeft
die alleen maar toe te passen op het concrete geval. Hiervoor werd al duidelijk
dat dit beeld in de praktijk niet langer klopt. Regelmatig is de rechter
gedwongen voor de parlementaire wetgever knopen door te hakken.
Bovendien, zo is de breed gedeelde opvatting, “the legislative branch should
realize that it cannot comprehend everything and that it should allow scope
for the judgement of those ‘applying’ the rules” (Hirsch Ballin 2011: 16).
Met als consequentie dat de rechter die ruimte ook heeft te nemen en niet
kan volstaan met een mechanistische toepassing. De band tussen rechtspraak
en wetgeving moet dan op een andere, meer spanningsvolle wijze
worden vormgegeven (Hirsch Ballin 2013, deze bundel). De tweede strategie
– de rechtspraak zoveel mogelijk als speler uit de publieke arena weghouden –
is evenzeer niet langer houdbaar. Op het eerste gezicht is het duidelijk dát
de rechter niet in de publieke arena hoort. Hij spreekt ideaaltypisch alleen
door zijn vonnis en niet daarbuiten, zij het hoogstens in een korte toelichting.
Bovendien mag de rechter formeel niet ‘op de stoel van’ de wetgever
of het bestuur gaan zitten, oftewel hij of zij mag politiek-bestuurlijke afwegingen
niet nog eens dunnetjes overdoen. Maar in de praktijk blijkt de rechtspraak,
of ze het nu wil of niet, wel degelijk een speler in de politieke arena.
Bijvoorbeeld door de al aangeduide rol die politici in feite aan rechters toebedelen
door niet altijd uitgekristalliseerde en juridisch houdbare wetsvoorstellen
de deur uit te doen.
Soms echter kiest de rechterlijke organisatie er bewust voor te participeren
in een openbaar debat en deinzen ook individuele rechters er niet voor terug
meer te doen dan louter via hun vonnis te spreken. Illustratief is de publiekelijke
kritiek op het wetsvoorstel verhoging griffierechten (zie Raad voor
de rechtspraak 2011 10 , Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak 2011 en
talloze opiniebijdragen van individuele rechters). De scherpe bewoordingen
van de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak (2011) illustreren het
gevoelen – en de politieke stellingname – binnen de rechtspraak.