Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

naar een transparantere rechtspraak. geen glans zonder wrijving 51
3.2.2 vervlochten maar toch onderscheidend
Ondanks de constatering dat de drie niveaus bij transparantievraagstukken
op elkaar inwerken en met elkaar vervlochten zijn, blijft het analytische
onderscheid tussen de drie van groot belang. De individuele rechter en zijn
grondwettelijk verankerde onafhankelijkheid is het fundamentele vertrekpunt.
Onafhankelijkheid en onpartijdigheid zijn in principe – zonder hier
in details te treden – een oncontroversieel fundament van de rechtspraak
en in de grondwet en het evrm tot uitdrukking gebracht. Dat impliceert dat
deze sfeer van autonomie om een afbakening vraagt ten opzichte van een sfeer
waar inmenging en sturing wel op hun plaats zijn. Deze afbakening wordt
alleen maar belangrijker – en spanningsvoller – naarmate er meer ‘veranderambities’
op de rechterlijke macht worden gericht.
Die spanning toont zich met name op de niveaus van de individuele rechter
en van het instituut. Aan de individuele rechter komt een groot gewicht toe,
waar doorgaans ook aanspraak op wordt gemaakt. Er zijn weinig beroepsgroepen
waar individuen zoveel ruimte innemen als in de rechterlijke organisatie.
Dat is echter niet voor niets: de garantie dat de rechter zonder ongepaste
inmenging en pressie zijn werk kan doen, kan niet anders dan op de individuele
rechter slaan.
Dit uitgangspunt van rechtsstatelijkheid is niet overdraagbaar naar een
of andere collectiviteit. De beschermde status komt met andere woorden toe
aan de individuele rechter; het feit dat veelal collegiaal (meervoudig) wordt
rechtgesproken, doet hier niet aan af. Het complicerende van deze situatie
is dat de individuele rechter hiermee principieel samenvalt met het instituut
– hij zou de woorden ‘l’institution, c’est moi’ kunnen spreken – terwijl het
instituut daar in praktisch oogpunt niet altijd mee geholpen is. Bij het instituut
horen immers niet alleen de rechtsstatelijke uitgangspunten die de individuele
rechter zich terecht toe-eigent, maar evengoed het gezag, de maatschappelijke
positie, en de positie binnen de trias.
Als het gezag en de maatschappelijke positie van de rechterlijke macht
vanzelfsprekend zijn is er weinig aan de hand, maar als deze onder druk
staan heeft ‘het instituut’ weinig mogelijkheden om daar iets aan te doen.
Diverse bijdragen in deze bundel laten zien dat op de verschillende niveaus
van de rechterlijke macht een veelheid aan initiatieven is ontwikkeld om
gehoor te geven aan transparantiewensen vanuit de samenleving, de politiek,
maar niet in de laatste plaats ook de eigen ambities van de rechterlijke
macht. Het zal echter niet verbazen dat die initiatieven tot nu toe
in de praktijk een ad hoc en soms ook vrijblijvend karakter hebben, juist
omdat het erop aankomt dat ze door individuele rechters moeten worden