Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

64
speelruimte voor transparantere rechtspraak
4.2.3 grenzen aan het aanbod
Maar de ruimte voor de rechtspraak om aan transparantievragen gehoor
te geven kent ook z’n beperkingen en wel langs twee lijnen. De beperkingen
zijn gelegen in de structuur en vormgeving van het procesrechtelijk systeem
in Nederland, en in de grenzen die rechters zelf stellen vanuit hun opvattingen
over de reikwijdte van hun autonomie.
Om te beginnen met de eerstgenoemde beperking: het Nederlandse ‘papieren
systeem’ is op veel punten effectief maar weinig transparant in de zin van
een open en goed te volgen proces voor degenen die zich in de rechtszaal
bevinden (Malsch 2013, deze bundel). Een groot deel van de stafzaken wordt
al voor de zitting schriftelijk afgedaan en Nederland staat te boek als het
zuinigste land ter wereld waar het gaat om het horen van getuigen ter zitting.
Het onderzoek tijdens de rechtszitting is bij ons ‘betrekkelijk stiefmoederlijk
bedeeld’: in het strafrecht is de zitting vaak niet meer dan een soort van verificatievergadering
en ook in het civiele recht domineert de schriftelijkheid.
Het publiek heeft vaak het nakijken (De Roos 2008: 76).
Al met al is er ook weinig ruimte voor een ‘theatrale transparantie’, die het
proces interessant maakt om naar te kijken voor zowel belanghebbenden
als het publiek. Wie iets wil doen aan de structuur en vormgeving van het
Nederlandse proces om de zitting begrijpelijker en ‘aantrekkelijk’ te maken
voor de actoren in en om de rechtszaal, zal meer in gang moeten zetten
dan een gedragsverandering. Er is dan meer nodig dan het inzetten op een
betere en begrijpelijker bejegening, het vinden van de juiste toon en een
beter gemotiveerd vonnis. Dan moet variatie in procesbehandeling worden
geïntroduceerd – door bijvoorbeeld afhankelijk van het belang van de zaak
de behandeling meer of minder schriftelijk in te richten – en in het uiterste
geval moet het systeem van de procesgang zelf op de schop (zie hierover
hoofdstuk 5).
Zeker wanneer er een afweging met andere waarden en verworvenheden
moet worden gemaakt, is een discussie over het belang van transparantie een
stuk lastiger. Dat geldt zowel voor keuzes die meer transparantie bewerkstelligen
als voor keuzes die in het nadeel van transparantie uitpakken.
Zo stellen Adams en Broeren (2013, deze bundel) vast dat de Hoge Raad,
vanwege de wetswijziging die het aantal cassatieberoepen moet beperken,
zich ontwikkelt van een rechtstoepasser tot een uitsluitend rechtsvormend
college via de band van uitgebreidere motiveringen. Dat is goed nieuws
in het kader van het streven naar transparante rechtsvorming – met als doelgroep
de juridische gemeenschap – maar Franken (2012) vindt het juist een
slechte ontwikkeling, omdat de Hoge Raad hiermee het signaal afgeeft dat