Speelruimte voor transparantere rechtspraak - Wetenschappelijke ...

6.3.1 de rationaliteitenbenadering
transparantie: sturen en gestuurd worden 305
In zijn Tilburgse oratie heeft Snellen de rationaliteitenbenadering binnen het
openbaar bestuur geïntroduceerd. Hij ziet rationaliteiten als gesloten stelsels
van criteria voor verantwoord handelen van het overheidsbeleid. Hij onderscheidt
de politieke, juridische, economische en sociaalwetenschappelijke rationaliteit.
Ten aanzien van de verhouding tussen de rationaliteiten merkt hij op:
“...dat zij elkaar verdringen, zo niet trachten uit te sluiten. Daarin komt tot
uitdrukking dat de levenssferen zich ten opzichte van elkaar hebben verzelfstan-
digd. Wat in de ene levenssfeer rationaal is, wordt door de andere als zodanig
ontkend” (Snellen 1987: 5).
Het overheidshandelen kan volgens Snellen worden gezien als de uitkomst van
het spanningsveld van de (vier) rationaliteiten. In een studie (Westra 2006)
naar de fraudebestrijding is de rationaliteitenbenadering gebruikt om het gedrag
van bestuurders, ambtenaren en professionals te begrijpen. Dat ging tot zekere
hoogte. Aan het model ontbrak één rationaliteit: de psychologische rationaliteit.
Met het penta-rationaliteitenmodel kan nu de brug tussen theorie en praktijk
worden geslagen. Beleid en uitvoering kunnen worden gerelateerd aan het
handelen binnen het openbaar bestuur. En omgekeerd kan het handelen betekenis
krijgen door inzichten vanuit welke rationaliteit het beleid en uitvoering
wordt belicht.
Het gebruik van de rationaliteitenbenadering om de werkelijkheid beter
te begrijpen kan er ook in resulteren, dat wat vanuit de ene rationaliteit een relevant
vraagstuk is, door een andere rationaliteit niet als relevant wordt onderkend,
wellicht zelfs niet als vraagstuk wordt herkend. Wat de kernwaarden
voor de ene rationaliteit zijn kunnen ondergeschikte of irrelevante waarden
zijn voor andere rationaliteiten. Wat tot uiting kan komen in de werkprocessen,
resultaten, maar ook in het leiderschap binnen organisaties (Bennis & Nanus
1985; Bolman & Deal 1991; Sparrow 2000). Binnen de gerechten speelt de dominantie
van de juridische rationaliteit een belangrijke rol. Leiderschap wordt
sterk gerelateerd aan de herkenbaarheid van deze rationaliteit. De functie van
president – als hoogste functionaris van een gerecht – is omgeven met symbolen.
Dit was in het verleden nog sterker door zijn expliciete rol in het primaire
proces bij gevoelige en maatschappelijk relevante geschillenbeslechtingen als
kort gedingen. Met de aanpassing van de Wet ro in 2002 is er een scheiding
gemaakt tussen de bestuurlijke en inhoudelijke rol (art. 15 lid 2 Wet ro). Juist
in de bestuurlijke rol komt nu de waardeoriëntatie naar voren: in hoeverre is hij
gevoelig voor inzichten uit andere rationaliteiten dan alleen de ‘eigen’ juridische
rationaliteit? Begrijpt hij de politieke context van financieel-gedreven regelgeving
als de verhoging van de griffierechten?