dogu-turkistan-sempozyumu

پروفېسسور دوكتور ئالىمجان ئىنايهتتۈركچىدىن تهرجىمه قىلغۇچى:‏ سابىرجانبىر مهدەنىيهت هاۋزىسى شهرقىي تۈركىستان. ١ شهرقىي تۈركىستاننىڭ ئىسمىشهرقىي تۈركىستان خىتايلار بىلجىرلىغاندەك ئهزەلدىن بېرى خىتاي تۇپرىقىئهمهس،‏ بهلكى تۈركلهرنىڭ يۇرتىدۇر.‏ خىتايلار ١٨٨٤ يىلىغىچه بۇ زېمىننى ‏”غهربىييۇرت“‏ دېگهن مهنىگه ئىگه “xiyü” دەپ ئاتاپ كهلگهنىدى.‏ “xiyü” يهنى ‏”غهربىييۇرت“‏ خاس ئىسىم ئهمهس،‏ بهلكى ئومۇمىي ئىسىم بولۇپ،‏ شهرقىي تۈركىستاننىمۇئۆز ئىچىگه ئالغان ئوتتۇرا ئاسىيا زېمىنىنىڭ كۆپلىگهن جايلىرىنى كۆرسىتىپبېرىدۇ.‏ ١٨٨٤ يىلىدىن ئېتىبارەن،‏ خىتايلار بۇ زېمىننى ‏”يېڭى مۇستهملىكه“‏دېگهن مهنىگه ئىگه “xinjiang” ئىسمى بىلهن ئاتاپ،‏ ‏«ئهزەلدىن بېرى خىتايزېمىنى»‏ دەپ تۇرۇۋالغان بۇ رايوننى ئۆزلىرىنىڭ ئىشغال قىلىۋالغانلىقىنى ئېتىراپقىلماقتا.‏ شهرقىي تۈركىستاننىڭ غهرب هۆججهتلىرىدىكى ئىسمىغا كهلسهك،‏‏”شاهنامه“گه كۆرە،‏ مىلادىدىن بۇرۇنقى دەۋرلهردە تۈركلهر ياشىغان يهرلهر ‏”تۇران“‏دەپ ئاتىلاتتى.‏ مىلادى ٧ ئهسىردىن كېيىن،‏ ‏”تۇران“‏ ئىسمى ئهرەب ۋە فارسمهنبهلىرىدە ‏”تۈركىستان“غا ئۆزگهرتىلدى.‏ ماركو پولونىڭ ‏”ساياههتنامه“سىدەشهرقىي تۈركىستان رايونى ‏”بۈيۈك تۈركىيه“‏ دەپ ئاتالغان.‏ تۇرپان تېكىستلىرىگهكۆرە،‏ ئۇيغۇرلار ئۆزلىرى ياشىغان بۇ جايلارنى ‏”ئۇيغۇر ئېلى“‏ دەپ ئاتىغان.‏ بهزىدە‏”ئۇيغۇرىستان“‏ دېگهن ئاتالغۇنىمۇ ئۇچرىتىپ قالىمىز.‏ ‏”بۈيۈك تۈركىيه“‏ دېگهنمهنىگه ئىگه ‏”ئۇلۇغ تۈركىستان“نىڭ غهربىي قىسمى ١٩ ئهسىرنىڭ ئىككىنچىيېرىمىدا رۇسلار تهرىپىدىن ئىشغال قىلىنغاندىن كېيىن،‏ شهرقته قالغان قىسمى‏”شهرقىي تۈركىستان“‏ دەپ ئاتىلىشقا باشلىدى.‏. ٢ ئۇيغۇرلارنىڭ مىللىي كىملىكىشهرقىي تۈركىستاندا ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلارنىڭ ههم ئېتنىك مهنبهسى ههم13