dogu-turkistan-sempozyumu

هۆر شهرقىي تۈركىستان سۆهبهت يىغىنىشهرقىي تۈركىستاننىڭ (١٧ ئهسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن تارتىپ ئۇزۇن يىللارداۋاملاشقان باسقۇنچىلىق ئۇرۇشى نهتىجىسىدە)‏ ١٨٨٤ يىلى خىتاي تهرىپىدىنئىشغال قىلىنىشى،‏ ئىشغال قىلىنغان بۇ زېمىننىڭ خىتاينىڭ ١٩ ئۆلكىسى دەپئېلان قىلىنىشى ۋە ‏”شهرقىي تۈركىستان“‏ دېگهن تارىخىي ئىسمىنىڭ خىتايچه‏”يېڭى مۇستهملىكه“‏ دېگهن مهنىدىكى ‏”شىنجاڭ“غا ئۆزگهرتىلىشىنى شهرقىيتۈركىستاندىكى ههق هۈررىيهت دەپسهندىچىلىكىنىڭ باشلانغۇچ نۇقتىسى دەپقوبۇل قىلىشقا بولىدۇ.‏ خىتاي خهلق جۇمهۇرىيىتىمۇ بۇ زېمىنغا خۇددى مانجۇئىمپېراتورلۇقىغا ئوخشاش مۇئامىله قىلىۋاتماقتا ۋە بۇ زېمىن ئۇنىڭ ئۈچۈنمۇ‏”يېڭى ئىشغال قىلىنغان زېمىن“‏ پېتى داۋاملىشىۋاتماقتا.‏ يهنى بۇ دۆلهتنىڭئىسمى،‏ رەهبهرلىك قۇرۇلمىسى،‏ خهلق ئۈستىدىكى ئىگهمهنلىك تۈزۈلمىسىنىڭشهكىللىنىشى ۋە يولغا قويۇلۇش ئۇسلۇبى قاتارلىقلار پۈتۈنلهي خىتايلاشتۇرۇلماقتا.‏خىتاي رەهبهرلهر ئهسكىرىي ۋە ئىقتىسادىي كۈچ جهههتتىكى ئۈستۈنلۈكىدىنپايدىلىنىپ،‏ بۇ چهكسىز سالاهىيىتىنى ئهڭ ئاخىرىغىچه قوللىنىپ كهلمهكته.‏كۈندىلىك تۇرمۇش تهرتىپىمۇ پۈتۈنلهي دېگۈدەك خىتاي هاكىمىيىتى تهرىپىدىنيولغا قويۇلغان چهكلىمىلهر بىلهن بهلگىلهنمهكته.‏ قىسقىسى،‏ شهرقىيتۈركىستان ١٨٨٤ يىلىدىن بېرى پهقهت ئىسمىنىلا ئهمهس،‏ مىللىي كىملىكىۋە ههق هوقۇقلىرىنى،‏ شۇنداقلا هۈررىيىتىنمۇ ئاخىرى نامهلۇم بىر مهزگىلگىچهيوقىتىپ قويغان بولۇپ،‏ ئىسمى ئاپتونوم،‏ ئهمما ئۆزى بېسىم ۋە زۇلۇم ئۈستىگهقۇرۇلغان بىر رەهبهرلىكنىڭ ئىچكى ئىشغالىيىتىگه ئايلىنىپ قالدى.‏ قىسقامهزگىللىك ئهركىنلىك،‏ شهرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمهۇرىيىتىگه ئوخشاشمۇستهقىل دۆلهت ۋە ئۈزلۈكسىز داۋاملىشىۋاتقان ‏(مۇستهقىللىق)‏ مۇجادىلىلىرىئهپسۇسكى يېتهرلىك بولمىدى.‏ نهتىجىدە،‏ خىتاي هامىيلىقىدىكى بهش ئاپتونومرايون ئىچىدە ١،٨٢٨،٤١٨ كۋادرات كىلومېتىرلىق يهر كۆلىمى بىلهن خىتايزېمىنىنىڭ ئالتىدىن بىرىنى تهشكىل قىلىدىغان ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى ئهڭئېغىر زۇلۇمغا دۇچار بولماقتا.‏ بۇ بېسىم ۋە زۇلۇم ئىرقىي قۇرۇلما،‏ تىل،‏ دىن،‏ ئۆرپ ئادەت جهههتتىن ئۆزى بىلهن هېچقانداق ئالاقىسى بولمىغان باشقا بىر مىللهتتهرىپىدىن ئهمهلىيلهشتۈرۈلمهكته.‏ ‏”ئىقتىسادىي تهرەققىياتى ۋە ئهرزان ئهمگهككۈچى ئارقىلىق يېڭى دۇنيا تهرتىپى“دىن ئورۇن ئېلىشقا ئۇرۇنۇۋاتقان بۇ مىللهتنىڭ،‏يهنى خىتاينىڭ دەرىجىدىن تاشقىرى كۈچ بولۇش غايىسىنىڭ ئهڭ ئېغىر بهدىلىنىئىشغالىيهت ئاستىدىكى ئۇيغۇر مىللىتى تۆلىمهكته.‏ بهش ئاپتونوم رايون خهلقى212