dogu-turkistan-sempozyumu

ئههمهد فارۇق ئۈنسال / شهرقىي تۈركىستاندا ئىرقىي ۋە دىنىي ئايرىمىچىلىق‏(ئۇيغۇر،‏ تىبهت،‏ مۇڭغۇل،‏ خۇيزۇ ۋە جۇاڭ)‏ ئىچىدە ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ئهڭ ئېغىر بهدەلتۆلىشىگه بۇ خهلقنىڭ خهلقئارادىكى ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ ئاجىزلىقى،‏ يهنه بىرخىل قىلىپ ئېيتقاندا،‏ ئىگىسىز قېلىشى سهۋەب بولماقتا.‏ مۇڭغۇلىيهنىڭ دۇنياسىياسىتىدە ئههمىيهتسىز،‏ تهسىر دائىرىسى يوق بولۇشى ۋە مۇڭغۇل خانلىرىنىڭخىتاي سارايلىرىدا ئۇزۇن يىللار هۆكۈم سۈرۈشى نهتىجىسىدە،‏ خىتايلار بىلهنمۇڭغۇللار ئارىسىدا نىسبىي ئۈلپهتداشلىق مۇناسىۋىتى شهكىللهنگهن.‏ دالايلامانىڭ خهلقئارادىكى هۆرمهت ئېتىبارى سهۋەبىدىن خىتاي هۆكۈمىتى تىبهتلهرگهسالماقلىق بىلهن مۇئامىله قىلماقتا.‏ئىقتىسادى ئهڭ يۈكسهلگهن دۆلهتلهر ئىچىدە ئالدىنقى قاتارغا ئۆتكهن خىتايجۇمهۇرىيىتىنىڭ نوپۇسى تهخمىنهن ١ مىليارد ٣٠٠ مىليونغا يېتىدۇ.‏ ‏”تهخمىنهن“‏دېيىشىمىزدىكى سهۋەب شۇكى،‏ تهخمىن قىلىش خىتاي جۇمهۇرىيىتى ههققىدەتوغرا مهلۇماتقا ئېرىشىشنىڭ بىردىنبىر يولى.‏ بۇ تهخمىنىي سانغا ئاساسلانغاندا،‏خىتاي جۇمهۇرىيىتىدىكى مۇسۇلمانلارنىڭ نوپۇسى ٦٠ مىليون ئهتراپىدا بولۇپ،‏بۇلارنىڭ ١٠ مىليونى شهرقىي تۈركىستاندا ياشايدىغان ئۇيغۇرلار؛ ٥٠ مىليونىنىبېيجىڭ ۋە ئهتراپىدىكى شهههر رايونلاردا ياشايدىغان خۇي ‏(تۇڭگان)لار تهشكىلقىلىدۇ.‏ ئهمما رەسمىي بولمىغان ستاتىسكا ۋە تهخمىنلهرگه كۆرە،‏ خىتاي دۆلىتىدە٢٠٠ مىليون ئهتراپىدا مۇسۇلمان ياشايدۇ.‏ بۇ مۇسۇلمانلار ئىچىدە ئۇيغۇرلارنىڭ ههمئىسلام دۇنياسى ههم غهربىي تۈركىستان دۆلهتلىرى ‏(قازاقىستان،‏ قىرغىزىستان،‏ئۆزبهكىستان،‏ تۈركمهنىستان ۋە ئهزەربهيجان)‏ بىلهن كۈچلۈك دىنىي ۋە ئىرقىي بېغىبار.‏ شهرقىي تۈركىستان ههم گېئوپولىتىكا ههم يهر ئاستى مهنبهلىرى جهههتتىنئىستراتېگىيىلىك ئهۋزەللىككه ئىگه بولۇپ،‏ غهربتىكى ئېنىرگىيه زاپىسى مولدۆلهتلهر بىلهن قوشنا بولغاچقا،‏ خىتاي ئۈچۈن بهكمۇ مۇهىم ئههمىيهتكه ئىگه.‏خىتاينىڭ غهربىي شىمالىغا جايلاشقان،‏ يهر كۆلىمى جهههتتىن تۈركىيهنىڭئىككى ههسسىسىگه توغرا كېلىدىغان ۋە يىپهك يولى دەۋرىدىن تاكى يېقىنقىزامانغىچه شهرق بىلهن غهرب ئارىسىدا كۆۋرۈكلۈك رول ئويناپ كهلگهن بۇ يۇرتتارىخىي،‏ ئىرقىي ۋە دىنىي قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتى بولغان غهربىي تۈركىستاندۆلهتلىرىدىن سىرت،‏ مۇڭغۇلىيه،‏ ئافغانىستان،‏ پاكىستان ۋە هىندىستانغا ئوخشاشئاسىيا قىتئهسىنىڭ مۇهىم دۆلهتلىرى بىلهن چېگرىلىنىپ تۇرىدۇ.‏213