ANAR Əsərlər VI ssenarilər, tərcümələr Bu kitabın çapı Ekson ...

növlərinə, o cümlədən musiqiyə ciddi təsir göstərmişdir — Mövlana
törənlərində ifa olunan səmaları, dərviş rəqslərini yada salmaq yetər.
Bir çox alimlərin rəyincə "sufizm" anlayışı dərvişlərin
geyindikləri qaba yün əbadan —"suf"dan əmələ gəlmişdir.
VIII əsrdə İraq və Suriyada meydana çıxmış sufizm — İranda
doğulmuş, sonra Bağdadda dərs demiş Əl Qəzalinin (XII) nəzəri
əsərləriylə dini baxımdan məqbul sayılmış, həm sünnülər, həm şiələr
tərəfindən qəbul olunmuşdur. Qərb alimlərinin İslamın rasionalistləri
adlandırdıqları mütəzalilər hər şeyin yalnız ağılla, idrakla dərk
olunması fikrinin üstündə dururdular. Onlara qarşı Əl Qəzali qəlbin
həqiqətini müdafiə edirdi. Onun düşüncəsinə görə dünyada bir çox
şeyi yalnız ağılla başa düşmək. izah etmək mümkün deyil. Çox şeyi
fəhmlə, intuisiyayla duymaq, qəlbin qəfil işığında görmək olar. Bu
baxımdan sufizm — Zen fəlsəfəsinin — "insan həqiqəti birdən-birə,
qəfildən dərk edir" — müddəasına yaxındır. Bu Əl Qəzalinin öz
taleyndə də əks olunub. Bugünkü terminlərə müraciət etsək Bağdad
Universitetində (mədrəsəsində) kafedra mudiri, professor kimi
çalışan, mötəbər bir alim kimi cəmiyyətdə nüfuz sahibi olan Əl
Qəzaliyə günlərin bir günündə vəhy gəlir, qəfilcən həqiqət açılır və o
hər şeydən — vəzifəsindən, işindən, cəmiyyətdəki mövqeyindən vaz
keçir.
Əl Qəzalinin İslam fikri tarixində xüsusi xidməti ondadır ki, o
mütəzalilərin də, sufilərin də düşüncələrini Ortadoksal islam
ehkamları çərçivəsinə sala bilib. Buna görə o, "İslamın dayağı"
ləğəbini qazanıb.
Mütəzalilərə siyasi təqiblərdən daha ağır zərbəni IX əsrin məşhur
mütəffəkkiri Əl Əşhari vurub. Rəvayətə görə o, mütəzali Cubbaninin
tələbəsi olub. Bir dərs zamanı müəllimini belə bir sual qarşısında
qoyur:
"Üç qardaş varmış. Biri müqəddəs insan, övliya kimi yaşayıb
ölür, ikincisi cani kimi ömür sürüb ölür. Üçüncüsü isə elə lap körpə
yaşında vəfat edir. O dünyada bunların aqibəti necə olacaq?
Cubbani asanlıqla cavab verir: — Aydındır ki, müqəddəs cənnətə,
cani cəhənnəmə gedəcək, körpə isə cənnətlə cəhənnəmin arasında
qalacaq.
Onda Əl Əşari başqa bir sual verir: — Yaxşı, bəs körpə yaşında
ölən Allahdan xəbər alsa ki, niyə mən elə tifil çağımda vəfat etdim,
niyə imkan vermədin ki, mən də yaşayıb xeyirli işlər görüm, cavab
407