ANAR Əsərlər VI ssenarilər, tərcümələr Bu kitabın çapı Ekson ...

çalışırıq. Mənə danışırdılar ki, bu yaxınlarda bir qadın kobud ifadə
işlədəndən sonra, üzr istəyib: deyəsən mən də ekzistensialist oluram
— deyib. Deməli ekzistensializmi ayıb bir şey sayırlar.
Bir cəhət də var. "Ekzistensializm" sözünü işlədənlərin çoxu bu
sözün mənasını izah edə bilməz. Çünki bu söz indi elə dəbə düşüb ki,
hətta musiqiçiləri və rəssamları da ekzistensialist adlandırırlar. Söz
indi çox geniş anlam qazanıb, odur ki, mahiyyət etibarilə daha heç
bir məna daşımır. İndi sürrealizm kimi yeni avanqard bir cərəyan
olmadığı vaxtda sensasiyaya aludə olanlar ekzistensializm fəlsəfəsinə
üz tutur. Ancaq bu mənada ekzistesializm onlara heç cür faydalı ola
bilməz.
Ekzistensializm ciddi təlimdir və hay-küy vasitəsiylə məşhur olmağa
can atmır. O, əsasən mütəxəssislər və filosoflar üçündür. Buna
baxmyaraq hər halda onun tərifini də vermək olar.
İşin bir çətinliyi də ondadır ki, ekzistensializmin iki növü var —
birinci növ xristian ekzistensialistləridir ki, bunlara mən Yaspersi və
katolisizmə tapınan Qabriel Marseli aid edirəm. İkinci ateist
ekzistensialistlərdir ki, bunların arasında Haydeqqer və fransız
ekzistensialistləri, o cümlədən mən özüm də varam.
Hər iki cərəyanı birləşdirən yalnız bir fikirdir ki, varlıq
mahiyyətdən daha əvvəldir. Bunu necə başa düşmək olar:
İnsan əliylə yaradılmış hər hansı əşyanı, məsələn kitabı ya kağız
bıçağını götürək. Bunları düzəldən peşəkar əvvəl-əvvəl bu əşyaların
müəyyən anlayışına riayət edir. Beləliklə kitab ya bıçaq müəyyən
üsulla istehsal olunmuş və müəyyən məqsədə xidmət edən əşyalardı.
Bıçağın nəyə lazım olduğunu bilməyən adamın bıçaq qayırmasını
təsəvvür etmək olmaz.
Biz Yaradanı, Allahı təsəvvürümüzdə canlandıranda onu ən
yüksək səviyyəli peşəkar usta kimi düşünürük. Hansı fəlsəfi təlimi
götürürsünüz götürün — Dekartımı, Leybnitsimi, hamısında nəzərdə
tutulur ki, iradə əlin dalınca gedir, yəni əvvəl fikirdə yaranan şey
sonra əmələ keçir. Allah da yaradanda nəyi ya kimi yaratdığını əla
təsəvvür edirmiş. Beləliklə Allahın şüurunda "İnsan" anlayışı peşəkar
üstanın şüurunda "bıçaq" anlayışının analojisidir. Allah da, peşəkar
usta kimi insanı yaradarkən niyyətinə və vasitələrinə arxalanır.
XVIII əsrdə filosofların ateizmi Allah anlayışını aradan götürdü,
amma onlar belə insan mahiyyətinin onun tarixi varlığından əvvəl
olduğunu inkar edə bilmədilər. Bu ideyanı biz Didrodan, Volterdən
491