Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Bilakaera Iraupen Luzeko Bost Gairen Argitara
dirauen sistema den era berean, bere hizkuntz ereduak ere ez ziren
Errejimen Zaharraren krisialdian ahitu. Aitzitik, XIX. eta XX. mendeetan
jarraitu dute eragiten eta haien deskribapena zeharo argigarria zaigu
Nafarroako euskararen historia ulertzeko.
Azaldutako hizkuntz egoerak honako ezaugarri hauek ditu: herri hizkuntzak
etnolinguistikazko bizitasun handikoak ziren; beren hiztunen
lehen hizkuntza izateaz gain, haien eguneroko bizimoduaren eta adierazpen
beharren alde gehienak asebetetzen zituzten; gizarte-antolaketaren
erdian herritarren batzarrea zegoen eta hor ere herriko hizkuntzak
ziren nagusi. Oso sustraituak zeuden, beraz, eta honek, lekukotasunek
erakutsi dutenez, hizkuntzenganako egiazko atxikimendua sortarazten
zuen.
Herriak, nekazari gizartea, oro har, ez zeuden kanpoko munduari
itxita eta irekitasun horretatik zetozkien herri hizkuntzei mugak eta eragozpenak.
Estatuak onartzen zuen administrazio hizkuntza bakarra
frantsesa zen eta, ondorioz, batzarreko hizkuntza edozein zelarik ere,
hartutako erabakiak frantsesez idatzi behar ziren. Herri guztiek, beraz,
halako idazkari edo notario frantsesdunak eduki behar zituzten eta
herritarrek ere, beraiei zegozkien xedapenak ulertuko bazituzten, frantsesarekiko
harremanetan, zeharka nahiz zuzenki, jarri behar zuten.
Irakurketak ez zuen zeregin handirik orduko gizartean, irakaskuntzak
ere ez, baina herri hizkuntzak ia guztiz baztertuta zeuden idatziaren
mundutik eta aurki zitezkeen irakurgai bakanak frantsesez zeuden,
honek prestigio mailan zituen ondoriekin.
Herriek truke eta salerosketa harremanak zituzten beste herri eta
hiriguneekin eta 1775. urtean burutu zen errepideen sarearen berrikuntzak,
diseinu erdirakoia zela-medio Parisekiko lotura areagotzeaz
gain, bidaiak eta toki desberdinetako jendeen arteko harremanak erraztu
eta ugaritu egin zituen. Posta zerbitzuen eta liburu eta aldizkari edo
egunkarien banaketaren bultzada ere errepide berriei esker gertatu zen.
Epe erdira, oro har, jendeak eta salgaiak ezezik, frantsesa ere zabaldu
zutela, ez dago dudarik.
Horrela, herriko hizkuntzen bizitasun etnolinguistikoa, alde batetik,
eta estatuko hizkuntza, bestetik, elkartuz, nekazari gizartean elebitasun
eredu diglosiko sasiegonkor bat —lehen hizkuntza vs ikasitako frantsesa,
non bakoitzak zeregin zehatzak zituen— eratu zela esan genezake.
1789ko Iraultzak eta XIX. mendeak haustura handia eragingo zuten
egoera hartan, baina, hala eta guztiz ere, oraindik XX. mendearen lehendabiziko
hamarkadetan, higatuta, baina bizirik zirauen. XX. mendeko
bilakaeraren kontuetan sartu gabe, garbi dago herri hizkuntzek beraiek
baino indartsuagoa zen estatu- eta kultura-hizkuntza bati aurre egiteko
adina indar izan zutela, eta indarra beren etnolinguistikazko bizitasunak
eman ziela. Hauxe zen, hain zuzen ere, Nafarroako bilakaera konpara-
186