Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Bilakaera Iraupen Luzeko Bost Gairen Argitara
emaitzen argitara ulertu. Hain zuzen ere, Gares mendetako higadura
pairatua duen eremukoa eta Leitza, berriz, ezaugarri gehienei eutsi dien
euskal eremuaren erdigunekoa direlako.
Euskararen eta erdararen arteko ukipen eremuaren arazoak —Nafarroako
Erdialdearenak— eta, orobat, bi taldeen arteko aginpide banaketa
desorekatuaren sustraien azterketak nafar erromantzearen sorrera
eta zabaltze prozesuak eta, oro har, Nafarroako erresumak hedatu zituen
hizkuntz eta kultur joerak aztertzera garamatzate.
Nafarroako erresumaren hizkuntz tradizioa: lengoage de Navarra
Nafarroako erresumaren hizkuntz tradizioaz mintzatzeak gai konplexu,
polit eta eztabaidagarri, askotan ilun eta laburtzeko beti irristakor eta
zailen aurrean kokatzen gaitu 126 . Bestalde, arestian ikusi bezala,
Nafarroaren ezaugarri nagusietako bat antolamendu politiko gisa izan
duen jarraikortasuna da eta, dudarik gabe, lanaren epeko bilakaera ere
ulertu nahi izanez gero, Nafarroaren hastapen historikoetatik errotuta
dauden joera eta jarreren berri eman beharra dugu. Bertan arreta berezia
jarri behar da Nafarroako Erdialdeko bilakaeran, erresumaren egituren
ezarpena eta, hauekin batera, erromantzearen zabalpena hor gertatu
baitziren batik bat: “sería de especial interés el poder precisar cuál era la
distribución territorial y por clases de la lengua hablada a lo largo de la
Edad Media (…). El problema, naturalmente, se ciñe a la zona media de
Navarra —que es donde se asienta la nueva monarquía— y a Alava, pues
en el interior el predominio del vascuence es incontestable” (Lacarra
1957: 14-5).
Nafarroako —Iruñekoa, XII. mendera bitartean— erresumaren hastapenetan
hiri bat, Iruñea, eta bi giza talde aurkitzen ditugu: “podríamos
construir un esquema de la primera organización del reino, con una ciudad,
capital, punto estratégico de primer orden y dos territorios más o
menos montuosos a los lados, con dos linajes dominantes en cada uno de
ellos” (Caro Baroja 1971-2, I: 115). Aipatutako bi leinuak arabiarren
kroniketan agertzen dira jadanik: Iruñearen ondoko eta ezkerraldekoak
—Abartzuza eta Gesalazko eskualdekoak (ibid.: 115)—, Baskoiak, edo
Baskunis, arabiarrek deitzen zietenez, eta Leire-Zangoza ingurukoak,
arabiarrek Glaskiyun izenaz ezagutu zituztenak (Lacarra 1982: 18). Bi
taldeek ezaugarri desberdinak zituzten: Baskunis delakoak soilik euskaraz
—baskiya-z— mintzatzen ziren eta, horregatik, ia ezinezkoa omen
zitzaien arabiarrei beraiekin hitz egitea. Euren erlijioa zuten eta, halaber,
126. Harrigarria da, gainera, Nafarroako historiografia orokorrak gai honi buruz
erakusten duen isiltasuna. Ikus, Goiz Erdi Aroaz, Martin Duque (1987) eta, Berant
Erdi Aroaz, Carrasco (1987).
230