Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskal Hizkuntz Komunitatearen Sistema Historikoa: Uitziko Landa-Ikerketa
Goiko datuetatik nabarmenena Uitziko eta Larraun osoko bilakaeraren
antzekotasuna da, 1858. urtean Uitzik Larraungo biztanleen %
9,5 eta 1935. urtean % 9,1 baitzituen. Bestalde, doi bat beherantz bada
ere —%82,2ra jaitsi zen—, biztanleen kopuruak egonkor samar iraun
zuen 1858-1935 aldian, egiazko beherakada 1935 eta 1992 bitartean
gertatu baita. Gogoan hartzeko beste datu bat Lekunberriren eragin
demografiko gero eta handiagoa dugu.
Eskolaketa eta alfabetatzearen bilakaera
Eskolaketa goiztiar samarra da Uitzin: XIX. mendearen erdialdekoa.
Mende hasieran ez zegoen eskolarik eta haurrek Leitzara joan behar izaten
zuten (Altadill d.g., II: 225) 179 , baina jadanik 1842. urtean eskola
zuten Uitzin eta hamaika haur, mutikoak segur aski, zihoazen bertara
(Ochoa 1842: 89). Lekunberrik ere bere eskola zuen, hogeita hamar
ikaslerekin (ibid.: 109). Zazpi urte beranduago hogei zihoazen Uitziko
eskolara, ikasgelak udaletxean bertan zituzten eta maisua aldi berean
herriko idazkaria zen (Madoz 1845-50, IX: 358). Urratsik handiena
1877 eta 1880. urteetan egin zen, Jose Mariano Iriarte Osambela herriko
indianoak fundazio 180 bat eratu eta beraren bidez mutikoentzako zein
neskentzako —Karitateko Alaben ordenako mojak 181 ekarriz— eskolak
sortu, eraikin berria altxatu eta diru ugariz hornitu zituenean.
Hezkuntzaren ardura, beraz, Jose Mariano Iriarte Osambelaren fundazioak
zeraman. Bereziki deigarriak omen ziren Uitziko eskolak eta Julio
Altadillek horrela zioen beraiei buruz 1918. urtean inguru: “Aún más
que la iglesia y sus casas, son notables en Huici las escuelas públicas,
admirablemente instaladas y espléndidamente pagadas, con habitaciones
confortables para los profesores, debidas á la generosidad y esplendidez
de la familia Osambela” (Altadill d.g.: 223-5). Uitzin hazi eta bertako
179. Altadillen Geografíak ez du argitalpen urterik, baina, hala ere, data bat baino
gehiago proposatu izan dira: 1910etik 1916ra bitartekoa (GEN I: 248), 1912 (De la
Torre [zuz.] 1994: 277) eta 1918 (Jon Bilbao 1970. Eusko Bibliographia I: 121).
180. Zeregin handia izan zuten indianoek sortutako fundazioek herrietako eskolen
garapenean, Nafarroako irakaskuntzaren historia landu duen Jesus Tanco-k (1974: 27)
esan duenez: “Fundaciones se generalizaron a partir del siglo XVII; son instituídas por
patronos o tutores que las perpetúan a través de los años. Con la primera emigración
a América, son muchas las personas que una vez hecha la fortuna en el nuevo continente,
destinaban una parte para la enseñanza”. 1842.ean herri hauetan, bederen, zeuden
fundazioak: Betelu, Eltzaburu, Garde, Irurita, Urantzia, Amaiur, Elo, Otsagi,
Oskotz, Bizkarreta, Zangoza eta Tafalla (ibid.: 27). Oro har, eta, kopuru zehatza ezagutzerik
izan ez dudan arren, asko ziren Nafarroan errejimen bereziko eskola mota
horiek. Horien artean azpimarragarriak dira Irurita, Ituren —ikus 7.4.3 atala— eta
Zugarramurdikoak beren estatutoetan irakasle euskaldunak eskatzen baitzituzten
(Urmeneta 1997: 274-5 eta 307-10).
181. Mojak 1970 inguru arte egon ziren Uitzin eta, beherago ikusiko denez, kanpotarrak
eta erdaldunak izan arren, zeregin handia izan zuten neska eta emakumeen
bizimoduan. Oso maitatuak izan omen ziren beti.
314