Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Bilakaera Iraupen Luzeko Bost Gairen Argitara
Aralarko notarioak ere, Leirekoak bezalaxe, garbi bereizten ditu bere
burua eta baserritar herria: Nos eta rrustici 135 . Beraiek —Nos— latinez edo
erromantzez hitz egiten dute eta nekazariek —rrustici— euskaraz, ordea.
Baina horretaz gain, badugu oraindik beste ideia bat azpimarratzeko: lingua
navarrorum delakoa. Lingua navarrorum euskara da, jakina, nafarren
hizkuntza, baina, zein dira nafar edo navarri ospetsu horiek? Ez
Nafarroako biztanle guztiak, egungo interpretazio anakronikoak —egungoa
diot, baina iturrietako bat XVII. mendekoa dugu: aita Moreten
Anales del Reino de Navarra (1890-2, I: 4)— aditzera ematen duenez,
notarioa ere Nafarroakoa zelako, rrustici delakoak baizik, baserritar klaseak,
alegia. Nafarrak, Cierbide eta Caro Barojak goian azaldu bezala, erresumaren
osagaietako bat, jatorrizko baserritar euskaldunak, besterik ez
ziren orduko hizkeran eta, horrenbestez, lingua navarrorum esaldiaren
mezu argia Nafarroako erresuman euskarak pairatu zuen bazterketa soziala
agerian uztea dugu.
Ez dugu Erdi Aroko gizarte-egituraketa feudal ahaztu behar eta bertan
nekazariek, bazterketa ekonomiko-soziala ezezik, bazterketa juridiko-politikoa
ere pairatzen zutela: “La clase más numerosa de los labradores
carece de personalidad política, y se halla sometida a la jurisdicción
señorial” (Lacarra 1975: 335). Mendekotasun juridikoa
Erregearekikoa, nobleekikoa edo Elizarekikoa —hau da, indoeuroparren
ideologiara itzuliz, hirugarren funtzioko klaseak lehenengo eta
bigarreneko funtziokoekiko mendekotasunean— izan zitekeen: “Los
labradores. (…) se les llama también villanos y pecheros (…). Unos
dependían directamente del rey (realengos ); otros, de algún noble (solariegos
) o eclesiástico (abadengo)” (ibid.: 344-5). Era berean, Cierbideren
hitzetan: “«navarri», muchos de ellos «misquins» o «collaiços», la mayor
parte de las veces propiedad de los «possessores» —brazo militar y eclesiástico—”
(1991: 45, 4. oin-oharra). Nekazariak, funtsean, laugarren
estatua ziren Erdi Aroko irudikapenetan, ez hirugarrena, gizarte-egituretatik
at uzten zen zerbait —“los campesinos, embrutecidos, simplones”,
“una masa inmensa, doblegada, muda. Olvidada” (Duby 1980:
452 eta 461)— eta amonekin eta haurrekin parekatuak —“rustici, vetula,
pueri” (ibid.: 452)— izaten ziren. Gizartean deus ez zirenen hizkuntza
zen euskara goi-klasekoen ustez, beraz, petxeroen hizkuntza, eta,
horregatik, arrazoi osoa du Peter Burkek herri hizkuntzak askotan idatziak
izatera iritsi ez badira, batez ere elite alfabetatuek hizkuntza haie-
135. “Notableen” eta herri xumearen arteko bereizketa, linguistikoa nahiz soziala,
beste egoera batzuetan ere izan da aztertua. Oso argigarria da, esate baterako, Gregoire
abadearen inkestaren erantzunak (1790-2) ikergaitzat hartuta, Frantziako Iraultzaren
garaiko tokian tokiko goi klase iraultzaileen psikologia linguistiko-sozialaz —“la relation
de différence ou d’affinité qui s’établit entre eux (les gens de la campagne) et nous
(les auteurs des réponses)” (Certeau et al. 1986: 56-7)— egindako azterketa.
238