Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Sarrera
kanpoan, beste talderen batean bilatzen dutela gertatzen da, Lluis V.
Aracilek adierazi duenez: “un grup marginal, subordinat a l’ordre establert,
pateix una singular paradoxa topològica: té el centre fora d’ell
mateix” (1982. Papers de sociolingüística, 149. Bartzelona: La Magrana.
Aipatua in Mollà eta Viana 1991, III, 31). Gertakari mota hau alterzentrismo
izenez ere aipatu ohi da gizarte-psikologian (Morales eta Paez
1996: 16).
Hizkuntz komunitateak, beraz, aipaturiko bi osagaiak dituela esan
daiteke: gizarte-egitura eta aparatu sinboliko edo kulturala, bere gune sinbolikoarekin.
Hortaz, gizarte-erakunde guztiek bezala (Rocher 1992:
372-5), izaera egituratua du hizkuntz komunitateak, hots, egitura bat da
edo, beste hitzetan esanda, gizarte-sistemaren postulatuak dioenez, sistema
baten ezaugarriak ditu (ibid.: 66-7 eta 322). Era berean, bere jarduera
edo gizarte-ekintza garatzen du, eta jarduera hori ere sistema egituratu
bezala azter daiteke (ibid.: 66):
La acción social es toda manera de pensar, de sentir y de obrar cuya orientación
es estructurada de acuerdo con unos modelos que son colectivos, es decir,
que son compartidos por los miembros de una colectividad de personas.
(etzana nirea da) (Rocher 1992: 42)
Euskararen kasuan, euskal hizkuntz komunitateak halako gizarteekintza
—pentsamenduak, sentipenak gehi eginak— garatu zuen bere
kideek komun zituzten ereduei jarraikiz: hizkuntz portaeraren sistema deitu
dudana. Euskal hizkuntz komunitatearen ekintza sozialaren sistema ez da
beti, jakina, toki guztietan bera eta bakarra izan eta gure zeregina alde
komunekin batera azpiereduen berezitasunak argitzea izango da, gogoan
izanik, alabaina, sistema edo ereduaren azalpen-ahalmenak mugak dituela
eta gertakari anitz haren koherentzia orokorretik kanpo geldi daitezkeela.
Hala ere, begi-bistakoa den eta eredu soziologikoen eraikuntzarako
oinarrizkoa den goiko baieztapena, hau da, aztertutako errealitateak sistema
baten ezaugarriak dituela, gehienetan ahaztuta gelditu da euskararen
bilakaera aztertzean, erdal komunitateari izaera egituratua aitortzen
zaion bitartean. Ahazte horren adierazpenik gardenena, nire ustez, euskarak
inertziaz iraun duela dioen teoria da. Bertan ez dute tokirik ez hiztunek,
ez hizkuntz komunitateak, ez eta bien ezaugarriek ere.
Edgar Morinek azaldu duenez, sistema edo egituren iraupena —eta
hizkuntz komunitatea egitura bat da— antolaketa lan aktiboen emaitza
da, ez inertziarena 24 :
24. Halaber, Jesus Ibañezen hitzetan, edozein formaren iraupenak ezaugarri sistema
egonkorra dagoela esan nahi du: “la persistencia de cualquier forma implica una codificación,
una marca o sistema de marcas estable” (Ibañez 1992: 27, 10. oin-oharra).
40