Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Nafarroako Euskararen Historia Soziolinguistikoa
La permanencia del ser de los átomos, moléculas, astros no corresponde a la
inercia, sino a la organización activa. (…). Repitámoslo: la permanencia no
es una consecuencia de la inercia, la pesadez, la «fuerza de las cosas».
Hemos visto que todo sistema está amenazado por desórdenes exteriores e
interiores. Es decir, que todo sistema es también una organización contra
la anti-organización (…). Así la formidable organización viva comporta
gastos, trabajos, refinamientos inauditos abocados únicamente a mantener
su mantenimiento, es decir, a esta tautológica finalidad de permanencia:
sobrevivir.
(etzana nirea da) (Morin 1993: 156-7)
Nire ardura, honenbestez, hizkuntz komunitatearen egituraren zernolakoa,
bere gizarte-ekintza edo portaera eta bere ugaltze eta desegite
bilakabideak azaltzea izan da, arreta berezia jarriz, aldi berean, euskal eta
erdal komunitateen aparatu sinboliko edo baloreetan.
Hizkuntz komunitatearen egitura Sanchez Carrionen rol edo talde
soziolinguistikoen bidez azaldu dut (ikus 6.4.4 atala). Bestalde, hizkuntz
komunitatearen hizkuntz portaera sisteman, Fishman, Fasold eta Sanchez
Carrionen ekarpenak jasota, azpisail hauek bereizi dira: hizkuntzaren
ezagutza, hizkuntz jarrerak, hizkuntz hautaketa, hizkuntzaren erabilera
eta hizkuntzaren gaineko ekintzak —egoera aldatzera zuzenduriko
ekintzak—.
Hizketa ekintzak hautaketen —jakinaren gainean nahiz oharkabean
eginak— fruitu direla jakinik 25 (ikus 2.3.2 atala), gakoa egin ziren hautaketen
zergatia aurkitzea da, hots, zergatik eta zein irizpidetan oinarriturik
aukeratu zituzten Nafarroako euskaldunek hartu zituzten bideak
eta ez aukeran zeuden beste batzuk. Era berean, hautaketen sailari
garrantzia emateak onura “filosofiko” bat du: gizakiei beren askatasuna
edo pertsona-izaera aitortzen zaie, gizarte-baldintzen mekanizismo
itsuan erortzeko arriskua saihestuz 26 .
25. Arrazoi osoa du Anjel Lertxundik (1995) hiztun oro irizpideduna eta hautatzailea
dela dioenean: “hautatu beharra daukat aukera on eta hobeen, txar eta txarragoen,
on eta kaskarren artean. Hiztun oro irizpideduna da. Hautatzaile. Hizkera esaten
duenak, tradizioa esaten du; tradizioa esaten duenak, hautamena”. Hautaketak
“esperientzia amankomunaren partaide” izateak baldintzaturik egiten ditugu, baina
“esperientzia amankomun hori ez da beti bera eta bat” eta hor norbanakoen hautamena
agertzen da.
Hiztunen hizkuntz hautaketa ederki islatu zuen Damaso Intzak Araitz ibarreko esaeraren
iruzkinean: “«Dendariak euskeraz itzegiten du». Alegia, erosleai zeñi bere
izkuntzan mintzatzeko; ori komeni zaio saltzalleari” (1974: 28). Oro har, hiztunari
komeni zaionaren arabera hizkuntza bata edo bestea hautatzea, edozein euskaldunek
barneratu duen portaera da.
26. “Nosotros hacemos nuestra historia, pero en primer lugar con premisas y condiciones
muy determinadas”, esan zuen Engelsek (1977: 592), historia pertsonen
borondateen elkarrekintzaren emaitza dela gaineratuz: “el resultado final proviene
41