Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskal Hizkuntz Komunitatearen Sistema Historikoa: Uitziko Landa-Ikerketa
lortu arren (ET: 13). Beste aldetik denboraldi baterako etorritakoak
ditugu: burdinbidea eraiki zeneko langileak, euskaldunak eta erdaldunak;
Zaragoza, Donostia eta beste hainbat tokitatik tuberkulosia sendatzera
etortzen zen jendea, Simonaren etxera (JM eta M: 2), eta haien
artean ere denetatik zegoen, eta, azkenik, udatiarrak ditugu, gehienak
gipuzkoarrak, baina erdaldunak ere bazeuden (PJA: 5-6). Hauek harreman
gutxi izaten zuten herriko bizilagunekin, ez zuten euskararen aurkako
propagandarik egiten eta, oro har, kalte txikia egiten zuten. Erdaraz
ez zekiten uitziarrak, ordea, gutxi ziren, oso gutxi zekiten lagun batzuk
izan arren (ibid.: 6).
Emakumezkoek erdararekiko zaletasun berezia erakusten zuten lekukotasun
guztien arabera: “Neskak eta emakumeak dena erdaaz aitzen
zeen bolada baten” (ET: 28). Neskek mutilek baino azkarrago ikasten
zuten erdaraz (ibid.: 23) eta arrazoi hurbila mojen eraginean aurkitzen
dute: “Neskatxek, neskatxek ikasi zuen hemen erdaaz agudo, osea, monjakin
aitzen zien haik eskolan (…) ta denboa asko pasatzen zuen haik
monjakin da, geo elkarrekin ee enpeinu gehixo, hemen, baino” (ibid.:
11). Dena den, Lekunberrin ere berdin gertatzen zen eta han ez zegoen
mojarik: “Neskak beti, Lekunberrin ee, Lekunberrin ee gue kideko
mutilek, euskaaz eerki ta, hain kideko neskak erdaaz” (ET: 11), eta gauza
bera egiten zuten beste herri askotako neskek ere: “Bai, bistan da, eta
nonahi ee bai” (ibid.: 23), “hori toki guztietan” (PJA: 2). Gertaera orokorragoa
zen, beraz, eta denak bat datoz haren zergati nagusia emakumeen
dotoreago agertzeko nahia zela baieztatzerakoan: “iruditzen zizien,
pues, erdaaz jakitea kategorie, ez? kategorie zala erdaaz jakitea, da enpeño
gehio jartzen zuen neskatxek guk baino” (ET: 23); “gauza eleganteagoa
bezela, toki askotan bezala, e!, emakumeetan izandu da beti ohitura
hori, haundio bezala, eleganteago bezala, azaltzeagatik, erdeaz hitz egin”
(PJA: 1).
Aurreko kapituluan, 5.1 atalean, Bonaparteren albisteak abiapuntutzat
hartuta, sexu-taldeen hizkuntzarekiko jokabide desberdinen arazoa
eztabaidatu dugu arau orokorrik nekez ezar daitekeela esanez, baina
garbi dago Uitzin jasotako lekukotasunek emakumeek erdararen aldeko
joera zutela azpimarratzen dutela.
Joera horren isla, ez oso handia, egia esan, uitziarren ezkontzetan
aurkitzen dugu. 1912 eta 1936. urteen artean —1912. urtean soilik hasi
ziren ezkontza guztiak, Uitzin nahiz kanpoan egindakoak, jasotzen—
emakumeek beren ezkontzen % 22 egin zituzten erdaldunekin eta gizonek,
berriz, % 13 (ikus beheko taula). Esanguratsuena, lehen ere ikusi
bezala, uitziar guztien euskaldunekin lotzeko joera da, baina, hala ere,
bistan da emakumeak gehiago ezkontzen zirela erdaldunekin gizonak
baino:
340