Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Bilakaera Iraupen Luzeko Bost Gairen Argitara
Nafarroako erakundeek integrazio-baldintza praktiko eraginkorra erabili
izan dute: hizkuntza, erdaraz jakin beharra. Gaztelaniaz ez zekiena
automatikoki baztertuta gelditzen zen, ez zuen zereginik Nafarroa ofizialean
eta normalean herri edo eskualde mailako bizimodura makurtu
behar zuen.
Asko eztabaidatu da Nafarroako Erdialdearen eta Erriberaren hizkuntz
bilakaera historikoaz eta gogoan hartzeko ekarpen eta ñabardura
berriak gehitzen dira etengabe (Jimeno Jurio 1997), baina oinarrizko
ideia —Nafarroako bi kultur munduena— ez da nire ustez kolokan jartzen
eta ez naiz ñabarduren eztabaidan sartuko. Oro har, eskura dauden
datuekin argumentazio zuhurra egin nahi izan dut eta balio osoa aitortzen
diet oraindik Mitxelenaren 1971ko hitz hauei:
Cuando se habla de la extensión y densidad del vascuence en Navarra (…),
se navega siempre entre Escila y Caribdis. (…). No es, pues, extraño que
en estos casos la gente propenda a dos interpretaciones extremas e igualmente
exageradas: la que, bajo la superficie casi lisa de los textos latinos o
romances, ve un sustrato vasco no menos uniforme como única realidad
lingüística primaria y la que, a la inversa, se resiste a reconocer un sustrato
poco manifiesto y se contenta con la mera apariencia. Hay, sin duda, un
término medio razonable, al cual no siempre es fácil atenerse en la práctica
(…)
(Mitxelena 1987: 77-8)
Mitxelenarekin jarraituz, esan, azkenik, atal honetan aurkeztuko
diren ideia eta autoreak bat datozela funtsean, nik uste, bere azterketekin.
Hala ere, jadanik aurkeztuak daudenez (ikus 2.1.3 atala), ez ditut
hona berriro ekarri, gauza asko ulertzeko giltza Mitxelenak eman arren.
Nafarroaren aniztasun etnokultural eta geografikoa eta euskararen bilakaera
Nafarroa historian zehar gizarte linguistiko eta kulturalki anitza izan
dela gauza jakina da —ikus, adibidez, Caro Baroja (1971-2, I: 12-3) edo
Cierbide (1990)— eta ez naiz hori demostratzen luzatuko. Oraingoan,
Nafarroako eskualdeez eta hauek euskararen historian bete duten zereginaz
mintzatuko naiz, alde bakoitzak ezaugarri desberdinak dituela eta,
aldi berean, Nafarroako euskararen bilakaera eta bere arrazoiak eskualdez
eskualde desberdinak izan direla erakutsi nahian.
Alde geografikoak, kulturalak eta linguistikoak harremanetan jartzen
dituen azterketa batek begi-bistan dauden arriskuak ditu eta handiena,
beharbada, anakronismoarena da, hots, iraganeko egoerak gaur egungo
kategorien arabera epaitzea, orduko ere egokiak direnentz pentsatu gabe.
Kontzeptu geografiko-politikoen historikotasuna kontuan hartzen ez
duen anakronismoaren arriskuaren adibiderik nabariena Nafarroa kon-
212