Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Nafarroako Euskararen Historia Soziolinguistikoa
taerak eta erabakiak aurkitzen ditugu, maiz eredu kolektibo iraunkorren
modura egituratuta.
Euskararen atzerakadaren azalpenaren ardatza hor kokatzen dut,
beraz, eta ardatz horren inguruan antola daitezke erdalduntze bilakaeran
eragina izan duten faktore guztiak: historiografiak erakutsitakoak; iraupen
luzeko gaien azterketan, lanaren 3. kapituluan, aurkeztutakoak; eta
erdaldunen euskararekiko jarrera eta portaeren azterketan, 7. kapituluan,
ekarritakoak.
Nafarroako hizkuntz desoreka estrukturala
Gizarte kulturalki konplexua da Nafarroa erresumaren lehen garaietatik
eta bertan bi mundu geografiko-kultural desberdin izan dira historian
zehar: euskal mundua eta erdal mundua, gehi bien arteko ukipeneremu
zabal eta aldakorra. Hala ere, Nafarroa erdal komunitatetik eta
linguistikoki bere zerbitzura antolatutako estatu edo egitura politikosoziala
izan da nire ustez. Mendeetan zehar iraun duen gertaera honi
“Nafarroako hizkuntz desoreka estrukturala” deitzen diot (3.5 atala).
Euskararen bazterketaren sustraiak hor bilatu behar ditugu nagusiki.
Bilakaeraren oinarriak neurri handi batean jadanik ezarrita zeuden
XI-XII. mendeetako Leireko monastegiko eta San Migel santutegiko
agiriek euskaldunak bazterreko baserritartzat —euskarazko hitzak rustico
vocabulo, vocabulum sortitum, lingua navarrorum… baino ez omen
ziren— agertzen zituztenean, agirien egileak Nos ziren bitartean, beren
burua latinetik zetorren kultur munduan kokatuz. Gauzak garbi zeuden
1329ko Gorteetan, non “geure” hizkuntza aipatu zuten: lengoage de
Navarra, hau da, erromantzea.
Gero Nafarroa Garaiaren 1512ko konkista eta ondorengo gorabehera
politikoak etorri ziren: erregeordetza, Foruen aldakuntza, Espainiako
Estatu modernoaren garapena, gerra karlistak, eta abar. Baina hizkuntzari
dagokionez, hautu nagusiak orduko eginak zeudela esango nuke
nik. Bestelakoa izan zen Nafarroa Behereko bilakaera.
Euskara baztertzearekin batera, erdarari bere garapen soziolinguistiko
osoa bermatzen zion Nafarroak eta nafar gizarteko integrazio-baldintza
erdaraz jakitea zen: euskaldun huts batek gutxi egin zezakeen
nafar gizartean barrena. Bere burua nafartzat jotzen zuen orok, eta badirudi
Nafarroaren ideiak onarpen maila handia erdietsi duela aspalditik,
oso barneratua izango zuen erdaraz jakin beharra, edo, bederen, erdaraz
jakiteak ez ziola kalterik egingo, berari edo bere ondorengoei.
Aldi berean, honekin arazoa uste den baino sakonagoa dela ikusten
dugu: euskararen bilakaera baldintzatu duena, nagusi sentitu dena, ez da
bakarrik klase bat edo erakunde bat izan, erdal mundua bere osotasunean
baizik. Ulertu behar duguna ez da politika jakin bat, erdal komunitatearen
portaera eta mentalitate orokorra baizik.
531