Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Bilakaera Iraupen Luzeko Bost Gairen Argitara
Nájera con Sancho Garcés II (924), constituyéndose una franja romance
desde Jaca hasta el Ebro.
(Cierbide 1986: 145) 132
Erresumaren erakundeek zabalduta, nafar erromantzea maila guztietako
administrazio hizkuntza —Foruen testuak, Gortea, hiri eta herriak,
Eliza…— ia bakarra izan zen XIII., XIV. eta XV. mendeetan eta Iruñea eta
Tutera bitarteko lurretan milaka dira hizkuntza horretan idatziriko agiriak,
gaztelaniarekin nahastuta gelditu zen arte (Cierbide 1986: 133-4).
Dakigun bezala, erromantzea hedatzearen ondorioa ez zen izan euskararen
desagerpena, Nafarroako Erdialdearen elebiduntzea baizik. Ez
dakigu zehatz-mehatz zer nolako elebitasuna izango zen —soziala, geografikoa,
hiriguneak/herriak…— ez eta bere hedapen maila ere —elebakarren
eta elebidunen proportziak…—, baina, ziur asko, Lacarrak
dioenez, denetatik gertatuko zen toki eta une desberdinetan (Lacarra
1957: 12). Bi hizkuntzen arteko ukipena handia bide zen: “examinando
el censo de 1366, por lo que dice de la capital misma [Lizarraz] ya advertiremos
que, como en Pamplona, la población es compuesta y que gran
parte de ella es de habla o hablas romances” 133 (Caro Baroja 1971-2, I:
399). Esate baterako, Beriain herriaren —Iruñetik behera 10 bat kilometrotara—
1276ko egoerari buruzko monografiak (Oroz 1991) euskararen
eta erromantzearen presentzia nahasia erakusten digu, herritar
gehienak euskaldunak izan arren. Are gehiago, egileak dioenez, “el interés
de ese documento reside en el hecho de que no se refiere a una situación
excepcional, sino a una ciertamente corrientísima en otros muchos
pueblos de la Navarra medieval” (ibid.: 76).
Ukipena, hala ere, ez zen gatazkatik guztiz libre geldituko: “acaso la
zona [Lizarra aldeko Lanaibarra] era también zona de conflicto entre el
vasco y el romance” (Caro Baroja 1971-2, I: 120), eta Lizarra ondoan
dagoen Iratxeko monastegiko dokumentazioak, esate baterako, bidea
ematen du “para percatarse de las situaciones de choque entre la vieja
lengua y otras” (ibid.: 398).
Dena dela, aukera guztien artean zatiketa linguistiko-soziala,
hiria/herria —“oposición que a partir de entonces [1214] es fundamental
entre dos mundos, la ciudad y el campo” (Duby 1980: 452)— motakoa
ere barne, da nire ustez nabarmentzen dena. Alde batetik Gortea,
noblezia, administrazio erakundeak, elizgizonak eta hiri eta hiribilduetako
burges, merkatari eta artisauak ditugu, erresumako biztanleen %
48 inguru 1366. urtean (Lacarra 1983: 266). Talde hauek erresumako
indar ekonomiko eta politiko nagusiak osatzen zituzten eta linguistiko-
236
132. Ikus, halaber, Cierbide (1991: 44-5).
133. Hala ere, Iruñeari buruz, ikus Jimeno Jurio (1995a).