Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Nafarroako Euskararen Historia Soziolinguistikoa
tzeptua 119 bera da, egun duen adiera geografiko eta politikoa Berant Erdi
Arora arte ez baitzen finkatu 120 . Bestalde, gogoan izan behar dugu bereizgarri
geografiko edo fisikoen esanahi kulturala ez dela beti gardena eta
aldebakarrekoa. Arazoak arazo, bai gure ikuspegitik bai azaltzen diren
gertakari eta egoeren aldetik egokia den eta gauzen jatorrizko zentzua
bortxatzen ez duen interpretazioa ematen saiatuko naiz.
Alderaketa erraztuko delakoan, Nafarroako eskualdeak aipatu aurretik
euskarari buruzko bi mapa aurkeztuko ditut: euskararen muga historikoen
mapa 121 (ikus 8. irudia: “Euskararen muga historikoak”) eta euskarazko
toponimiaren mugarena (ikus 9. irudia: “Euskarazko toponimiaren
muga”).
119. Nafarroa —Navarra— izenak, Gaztelak bezalaxe, adiera geografiko aldakorra
izan du denboran zehar eta eskualde txiki bat izendatzetik erresuma osoaren izena
izatera igaro zen denboran zehar, lurralde antolaketari buruzko ikuspegi jakin bat finkatuz,
arestian esan bezala. Eskualde hura zein ote zen argitzerakoan ia ikertzaile guztiek
Jose Yanguas y Miranda historiagilearen Diccionario de antigüedades del Reino de
Navarra (1964 [1840]) lanetik edan dute. Bertan Bianako Printzearen (XV. mendea)
pasarte ospetsua jasotzen da, Nafarroa zaharraren lurrak zein ziren zehaztuz: “é llamase
la antigua Navarra estas tierras, son á saber las cinco villas de Goñi, de Yerri,
Valdelana, Amescoa, Valdegabol, de Campezo, é la Berrueza, é Ocharan” (Bianako
Printzea. In Yanguas y Miranda 1964, II: 237). Horren arabera, Yanguas y Mirandaren
iritziz, jatorrizko Nafarroa Lizarrako merinaldeko eskualde bat zen eta bere biztanleak
gero Iruñeraino zabaldu ziren: “Según esto parece que la antigua Navarra estaba en la
merindad de Estella, cuyos pobladores se extendieron después hasta Pamplona” (ibid.:
237). Gartzia IV.a Ramirez Berrezarleak (1134-50) 1138. urtean “decía que reinaba en
Pamplona, Tudela, Logroño, en toda Navarra y en todas las Montañas” (Yanguas y
Miranda 1964, II: 234). Peraltako bizilagunentzat Nafarroa lurralde arrotza zen XII.
mendean eta, halaber, “La ciudad de Tudela consideraba también a Navarra en 1237
como un país distinto al suyo” (ibid.: 235), nahiz eta denek erresuma berean zeudela
aitortu (Lacarra 1975: 246). Pixkanaka, XII eta XIII. mendeetan, Nafarroa, eskualde
jakin baten izena izatetik, erresumako eremu osoa izendatzera igaro zen (ibid.: 246).
Gai honetaz, ikus, aipatutako autoreez gain, Jimeno Jurio (1994a), non, mapak eta
guzti, Lizarrako Forua abiapuntutzat hartuta, navarrus jentilizioaren eremua aurkezten
den: Elizagorria (Lazagurría)-Lizarra-Iruñea-Zangoza-San Martin Unx.
Beste aldetik, desberdina da Nauarri hitzaren erabilera Pirinioez bestaldeko testuetan.
Aurreneko aldiz frankoen kroniketan dokumentatzen da, 800. urtearen inguruan,
baskoiak hitzaren esanahi beretsuan, eta antzeko adiera izango zuen XII. mendeko
Aimery Picaud-en gidan ere (Mitxelena 1988c, II: 540).
120. Gauza bera gertatzen da, adibidez, Espainiaren kontzeptuarekin. Geografo
grekoek Iberia edo Hispania izeneko penintsula, espaziozko konteptua beraz, zehaztu
zuten, baina handik Espainiaren adiera politikoraino tarte handi bat dago eta jauzia
Berpizkundera arte ez zen eman. Antzinatea Espainiaren kontzeptu politikoaren argitara
ikustea arriskuz beteriko hutsa litzateke, Caro Barojak adierazi zuenez: “El concepto
espacial a que me refiero es el de Iberia o Hispania, que, en los geógrafos griegos
está perfectamente caracterizado (…). Se trata de una península. Este concepto desde
el Renacimiento se equipara al moderno y actual de España, que, en esencia, es un concepto
político. Se lleva nuestra España a la Antigüedad y se procura ver cómo ha marchado
desde entonces. Cosa llena de riesgos” (1988: 67).
121. Euskararen muga historikoak zehazteko bi lekukotasun nagusi erabili izan
dira orain dela gutxi arte: IX-X. mendeetarako Menendez Pidalen “El último reducto
213