Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Bonaparte Printzearen eta Bere Laguntzaileen Lekukotasunak
Erabili ditugun albisteak ez dira alde honetatik oso adierazgarriak,
baina, adibidez, erronkariarrak Zaraitzuko auzoekin erdaraz mintzatzen
zirenean, argi ematen du euren burua gehiago kokatzen zutela erdaldunen
komunitatean euskaldunenean baino. Zaraitzuarrak elebidunak
bide ziren, baina Donibane-Garazikoekin elkar ulertzeko euskaraz hitz
egiten zutenean, bi taldeak euskal komunitateko partaidetza ari ziren
adierazten.
Laburbilduz, esku artean darabiltzagun argibideen arabera, hizkuntzaren
hautatze-erabiltze ereduak bi ziren Pirinioetako sortaldeko ibarretan:
euskarak bizitasun handia zuen eskualdeetakoa eta jadanik ahulduta
zegoenetakoa. Aurrenekoa Aezkoa osoan, Zaraitzu ia osoan —Otsagin eta
Uskartzen izan ezik— eta Erronkariko Uztarroze eta Izaban aurkitzen
dugu. Bere ezaugarri nagusia guztiek, bai gizonezkoek bai emakumezkoek
eta baita haurrek ere, euskaraz mintzatzeko ohitura izatea da, nahiz eta
gizonek erdararekin tartekatu. Bigarrena bizitasun txikiko egoeren adierazlea
da: Erronkariko gainerako herriak eta Otsagi. Eredu honen ezaugarri
nagusia bi gizarte-taldek —gizonezkoak eta haurrak— erdararen aldeko
hautaketa egina zutela da, gizonek emakumeekiko harremanetan euskara
erabiltzen bazuten ere. Ordezkapena oso aurreratuta zegoen tokietan,
Burgin, kasu, soilik adineko jendeak mintzatzen ziren euskaraz.
Hizkuntzaren hautaketa-erabiltze sistema bien esanahia ikuspegi soziologiko,
psikosozial eta antropologikotik azter daiteke, goian egin dugun
bezala, eta elkarren osagarriak diren ondorioetara iristen da.
5.1.5 Hizkuntz hautaketa eta erabilera: emakumeak, gizonak eta
euskara
Esandako lau gizarte-multzoetatik bik aipamen banandua merezi
dute: emakumezkoak eta gizonezkoak, bakoitzak portaera desberdinak
erakutsiz, emakumeak euskararen gordetzailearen zereginean eta gizonak
erdararen bideratzailearenean agertzen direlako.
Jokabide horiek ezagunak izan dira Bonapartek aipatu zituenetik eta
azalpenak ere berehala hasi ziren ematen. Pedro Madrazoren (1886:
261) azalpen bitxiak alde batera utzita, emakumeen eta gizonen arteko
ezberdintasuna ulertzeko bidea Campionek finkatu zuen. Gizonezkoen
erdalduntzea lana zela-medio urtero Erriberan167 ematen zituzten ego-
167. Lanak eragindako mugikortasuna ez zen txikia orduko gizonen artean eta
Zaraitzu eta Erronkari ibarretakoak ez ziren eskualde erdaldunetara joan beharra zuten
bakarrak. Bonapartek, adibidez, Elizondoko igeltseroak aipatu zituen, Tuterara eta, oro
har, Nafarroako hegoaldera lan egitera zihoazela esanez: “les maçons d’Elizondo (…)
en allant travailler à la Ribera ou à Tudela” (Urquijo 1910: 267).
286