Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Nafarroako Euskararen Historia Soziolinguistikoa
eskolan ikasi zuen Orixek zioenez, jantzi berriak eta guzti ematen zizkien
urtero eskolak bere ikasleei: “Eskolan aurrenekoeri urtero soiñeko osoa
ematen zigutenan, eta guzieri zerbait yantzi. Ni beti soiñeko berriz yoaten
nindunan Orixera” (Orixe 1987: 41).
Analfabetismoaren bilakaerari dagokionez, erroldek bakarrik
Larraungo udalerriko zenbakiak —ez kontzejukoetakoak— ematen
dituzte, baina argigarriak dira eta lerro hauetara ekarriko ditut, Tuterako
partidu judizialeko, Nafarroako, Hego Euskal Herri osoko eta
Espainiakoekin alderatuta:
Non % 1860 % 1887 % 1930
Larraun 77 67 31
Tuterako partidu judiziala 73 63 38
Nafarroa 64 54 29
Hego Euskal Herria 63 52 27
Espainia 76 68 44
Analfabetismo tasen bilakaera: Larraun, Nafarroa, Hego Euskal Herria eta Espainia
(Iturriak: Junta General de Estadística 1863; Dirección General del Instituto
Geográfico y Estadístico 1891; Subdirección General de Estadística 1935; eta neure
elaborazioa)
XIX. mendean Nafarroako eta Hego Euskal Herriko analfabetismo
tasen gainetik ibili zen Larraun, baina Espainiakoen pare-parean, ordea,
eta, Nafarroan bertan ere Tuterako partidu judizialeko tasak
Larraungoen antzekoak ziren. XX. mendeak, berriz, aldaketa ekarri
zuen, Larraun Nafarroako eta Euskal Herriko portzentaiei nabarmen
hurbildu baizitzaien, Tuterakoak eta Espainiakoak aise gaindituz.
Gainerako lurraldeekin bateratsu alfabetatu zen Uitzi, beraz, eta,
orokorki, ez dirudi bertako euskararen iraupenean eskolaketaren eta
alfabetatzearen bilakaera faktore bereizle nabarmena, ez alde eta ez
aurka, izan denik.
Komunikabideak
Bi bide nagusik zeharkatzen zuten Larraun ibarra 1842. urtean: bata,
Iruñetik Gipuzkoara Lekunberri eta Betelutik zihoan errepidea —“Todo
es camino real” zioen Teodoro Ochoak (1842: 306)— eta bestea,
Lekunberritik Tolosara Uitzi eta Leitzatik igaroaz zihoan gurdibidea.
Pascual Madozek gurdibide bera aipatu zuen —“CAMINOS: el que
desde Leiza conduce á Lecumberri” (1845-50, IX: 358)— Uitzik taberna
eta ostatua zituela gaineratuz. 1914. urtean, gurdibidea errepide
bihurtua izateaz gain, trenbidea zuen Uitzik: Iruñea eta Donostia
Leizarandik lotzen zituena, “El Plazaola” izenekoa (Altadill d.g., II: 220)
(ikus 25. irudia).
315