Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Geografia eta Demografia Nafarroan: 1863ko eta 1936ko egoerak
eta Nafarroako Iruñetik kanpoko euskaldunen kopurua ezagutzea lortzen
da. Nafarroa osoko euskaldunak eremu euskaldunekoak gehi
Iruñekoak ziren nonbait 149 . Iruñeko euskaldunak zenbat ziren zehazki
jakiteko biderik ez dagoenez, hurbilketa moduan Nafarroako proportziotik
apur bat behera zeudela —hiriburua izanik kanpotarren dentsitatea
handiagoa zen: funtzionarioak, militarrak…— uste dezakegu eta,
orduan, Iruñeaz gainerako Nafarroan euskaldunak % 31 baldin baziren,
Iruñeari % 25eko ehunekoa kalkulatu diot.
Zenbakiak, laburbilduz, hauek dira: Nafarroak, 1860ko erroldaren
(Junta General de Estadística 1863) arabera, 299.654 biztanle zituen.
Horietatik, eremu euskaldunean 124.587 bizi ziren eta eremu erdaldunean
(Iruñea barne) 175.067. Euskaldunak, euskal hizkuntz komunitatea,
alegia, 90.000 inguru —eragiketen emaitza zehatza 90.344 da—
ziren, horrela banatuta: eremu euskaldunekoak 84.620 (ikus
Eranskinak, 1. taula) eta Iruñekoak 5.724. Erdaldunak 209.000 inguru
ziren. Ehunekoetan, euskaldunak nafar guztien % 30 ditugu eta erdaldunak
% 70. Eremu euskaldunean, ordea, hau da, euskaraz mintzatzen
zen Nafarroako zatian, % 68 ziren euskaldunak, nahiko proportzio
altua, baina orduko Gizpuzkoa edo Bizkaikoa baino txikiagoa.
Beraz, orduko euskal hizkuntz komunitatea Nafarroako biztanleen %
30 zuen gutxiengoa zen. Bere banaketa geografikoa, hirugarren kapituluan
Nafarroako erresumaren tradizioari eskaini atalean ere ikusi dugunez,
ez zen homogeneoa Nafarroa osoan zehar (ikus 19. eta 20. irudiak).
Alderantziz, euskaldun gehienak barruti jakin batean, eremu euskaldunean,
bilduta zeuden, eta, Altsasu, Leitza edo Lesaka bezalako herrien
garrantzia gutxietsi gabe, edo Agoitzena, baina Agoizko euskara oso ahulduta
zegoen orduko, Nafarroako hiriburua eta herririk jendetsu eta eraginkorrenak
—Tutera, Lizarra, Tafalla, Zangoza, Corella…, adibidez—
erdaldunen esparrukoak ziren. Arrazoi hauek, gehi hurrengo kapituluetan
erdaldunen eta euskaldunen arteko harremanei buruz aztertuko ditugunek,
bidea ematen digute euskal hizkuntz komunitateak Nafarroako
gizartean zuen eraginkortasun linguistiko txikia ulertzeko.
Aldi berean, demografikoki oso indartsua zen euskara bere barrutian,
bizilagunen % 68, eta Iruñetik gorako lurraldeetan, hau da, erdalduntze
bidean zegoen ukipen eremua kenduz gero, proportzioa oraindik
handiagoa zen. Indar honek, zalantzarik gabe, zerikusia du hizkuntzaren
iraupenarekin, barne aldera begira bizitasun demografiko nabaria baitzuen.
149. Eremu erdaldunean bizi ziren euskaldunak ere gehitu beharko lirateke, baina
beren kopurua oso txikia eta, gainera, ia kalkulaezina denez, ez dira kontuan hartuko.
262