Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Nafarroako Euskararen Historia Soziolinguistikoa
erlijiosoan sartzen zirenetik hasita. Ondorioak erlijiosoak, sozialak eta
linguistikoak izan ziren. Erlijio mailan, kristautasunak, euskaldunen
sinesmen zaharren munduaren pitzadura eta mentalitate osoaren berregokitzapen
orokorra ekarri zuen, zehatz-mehatz neurtzen zaila den bilakaera
baten baitan. Gizarte-antolakuntza ere euskal taldeen berdintasunezko
ohiturekin —egungo komunalak eta batzarreak, adibidez, beren
oihartzuna bide dira— inolako zerikusirik ez zuten gorte karolinjio eta
hispanobisigotikoen eredu feudalei jarraikiz bideratu zen. Hizkuntza
mailan, urratsa egiten zuten lagunek hizkuntz zeregin nagusiak latinez
edo erromantzez betetzen zituzten. Urrats psikologiko eta sozialaren
ondoren urrats geografikoa etorri zen, erresumaren egiturak hedatu
ahala, beraiekin batera erromantzea hedatzen zen eta. Erdi Aroan eraiki
zen Nafarroa, beraz, erdaldunak erdigunetzat eta euskaldunak bazterreko
taldetzat jotzen zituen gizartea zen.
Testuinguru honetan kokatuta, zail samarra da Nafarroako konkistaren
(1512) hizkuntz ondorioez mintzatzea. Gaia aipatu besterik ez dut
egingo. Konkistak —estatu independiente izatetik Gaztelapeko erregeorderria
izatera igaro izanak— maila guztietako ondorio larri eta sakonak
izan zituela historialariek onartzen duten zerbait da. Politika mailan,
gero eta parte-hartze handiagoa izango zuten nafarrek aurrerantzean
Espainiako zereginetan (Caro Baroja 1971-2, I: 101). Aldi berean, “a
partir del siglo XVI Navarra ha pasado a ocupar un lugar secundario en
la serie de reinos que integran la corona española; ya no depende de
Navarra la política internacional de la monarquía; el reino está libre de
peligros exteriores y los reyes no residen en Navarra” (Lacarra 1963:
240). Gaztelako koroaren zati bihurtzeak goi mailako administrazio
pertsonalgo berria ekarri zuen. Beren postuengatik —erregeordetza,
epaitegietako arduradunak, apezpikuak eta elizgizonak, militarrak…—
oso eraginkorrak, Nafarroako ohiturekiko arrotzak, gaztelaniaz baizik
hitz egingo ez zuten lagun haiek bultzada berria emango zioten hizkuntzaren
hedapenari (Jimeno Jurio 1995: 58-9). Espainoltze orokorra,
halaber, begi-bistakoa da: “Es evidente que desde 1521, en que se establece
una administración castellana pacificadora, con el Conde de
Miranda como virrey, Navarra ha ido españolizándose, en este sentido
de los nacionalismos modernos” (Caro Baroja 1971-2, II: 74).
Konkistaren beste ondorio bat Nafarroaren zatiketa izan zen. Nafarroa
Garaia eta Nafarroa Beherea elkarrekin zeudelarik nolabaiteko osotasuna
zuen erresumak eta alde bietako nafarren arteko lotura, praktiko nahiz sinbolikoa,
administrazio aparatu eta hizkuntzaz gain —Donibane Garaziko
ordezkariek ere parte hartu zuten 1329ko Gorteetako lengoage de Navarra
gogoan izan—, euskarak bermatzen zuen. Konkistatik aurrera, ordea, desberdinak
izango ziren gauzak.
Bestalde, kontuan hartzekoa da Joxe Azurmendiren gogoeta, nire
iritzia bestelakoa izan arren. Hainbat herri hizkuntzaren garapena
247