Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Bilakaera Iraupen Luzeko Bost Gairen Argitara
la zona del N., diferencia tanto á los unos de los otros á pesar de la estrecha
comunicación entre si, que casi puede decirse que proceden de dos
razas distintas.
(Madoz 1845-50, XII: 95)
Bereizketa ez da berria eta bat dator funtsean erromatarrek Saltus
vasconum eta Ager vasconum lurraldeen artean egin zutenarekin (ikus 10.
irudia: “Saltus eta Ager Vasconum”).
Ohikoa da, orobat, bi eremuen artean trantsiziozko hirugarren bat
marraztea: Erdialdea, Zangozatik Lizarraraino doana, gutxi gorabehera.
Nafarroan, beraz, hiru alde genituzke —Mendialdea, Erdialdea eta
Erribera (ikus 11. irudia: “Nafarroako aldeak”)— eta bakoitzak bere
erritmo historikoa eraman duela esan izan da: “El Norte lleva un ritmo
histórico, el centro otro y el Sur otro muy distintos entre sí desde la
Edad Antigua. No hay modo de explicarse lo que ocurre en cada parte
echando manos de una hipótesis única y general” (Caro Baroja 1985b:
111).
Hala ere, Nafarroa Erdialde, Mendialde eta Erriberan banatzeak
kategoria isil bat du azpian: Nafarroako zentro edo erdigunea Erdialdea
litzateke, Iruñea azken finean, eta bazter aldeak Mendia nahiz Erribera.
Hau da, egiazko nafartzat Iruñea ingurukoak hartzen dira,
Mendialdekoei gipuzkoarren eta Iparraldekoen eta Erriberakoei aragoiarren
antza hartzen zaien bitartean, eta Nafarroa definituko dutenak
Erdialdekoen ezaugarriak izango dira. Biztanle guztiek ez zuten, ordea,
ikuspegi Iruñe-zentriko hori eta, 6. kapituluan ikusiko dugunez, oso
bestelakoa zen euskaldunen berezko ikusmoldea.
Beste ñabardura batzuk ere kontuan hartu behar dira: Mendialdean
oso desberdinak dira Nafarroa atlantiarra eta Pirinioetako ibarrak.
Gauza bera gertatzen da Erdialdean, ez baitira berdinak Zangoza edo
Leireko aldea, nafar erromantzearen eta Ximeno dinastiaren sorlekua eta
XI. menderako erdaldundua (Salaberri 1994: 1.090), eta Lizarrakoa.
Pirinioetako ibarrak eta Leire-Zangozako aldea elkartuz Nafarroako
ekialdea marrazten da (ikus 12. irudia: “Nafarroako ekialdea”), hizkuntz
berezitasun nabariak dituen eremua Caro Barojaren ustez (1971-2, I:
351). Lotura zaharra du Jazetaniarekin (Antzinatean Baskoien lurraldea)
eta Akitaniarekin. Antzinateko zelten eta galo-erromatarren eragina hortik
etorri bide zen eta harremanak Erdi Aroan segitu zuen. Horrela, “La
línea Jaca, Sangüesa, Pamplona fue de excepcional importancia” (ibid.:
340). Menendez Pidalen (1952: 42) ustez ere Zangoza aldeko eskualdeen
berezitasuna elebitasun goiztiarra da: “en las riberas navarras del río
Aragón, a pesar de conservar el vascuence, hubo bilingüismo desde muy
antiguo, efecto de la comunicación con Jaca”.
218