Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskal Hizkuntz Komunitatearen Sistema Historikoa: Uitziko Landa-Ikerketa
Bautista Azpirotz (Uitzi); Jauntsarasko bat; eta, azkenik, Candido
Araniguria (Artaxona), 1930eko hamarraldian egon zena. Bi euskaldun
eta bi erdaldun, bada, eta jatorriari dagokionez, hiru nafar eta gaztelau
nafartu bat. Datuek erakusten dutenez, beraz, maiz errepikatua izan den
ustea, euskara ezabatu nahian maisu espainolak masiboki ekarri zirela
dioena, alegia, Uitzin bederen ez zen bete. Eta Nafarroako gainerako
lurralde euskaldunetan ere ez, irakaskuntzari buruzko atalean (7.4) azalduko
dudanez.
Arazoak arazo, mutilak joan egiten ziren eskolara eta eskolaketa
maila altua zen. Ez zuten ia piper egiten —“gutxi egiten ginen piper, e!
Piperrik ez ginun egiten” (ET: 9)— eta arrazoi gisa Uitzi herri bildua izatea,
baserririk ia ez izatea —lau baserri baizik ez du—, aipatu dute (JM
eta M: 6).
Gurasoen adostasuna —adostasunaz, ikus 7.4.2 atala— biltzen zuen
eskola erdaldunak, hala ere, Pedro Jose Ariztimuñoren hitz argigarriek
erakusten dutenez:
—Jendea konforme zegoen horrekin [euskara zigortzearekin]?
—Kao, ikasteko, erdara earra jakin zezaten, ikasi eta, handik atea.
Gurasoak, umeak eskolaa bialtzea, zertaa bialtzen zituen? Ikasteko, eta erdaraz
ikasteko, bai, zegatik inora ezin zeen joan euskararekin bakarrik, zergatik
mugitzeko (…) dana inkonbeniente handia zen da, bai, erdaraz ez jakiten,
horregatik, ni ez naiz harritzen, zergatik, maestroak da, erakusteko,
nahi ta nahi ez, behar zuen kastigatu euskeraz egitea, bai.
(etzana nirea da) (PJA: 8-9)
Arrazoi berdinak esan ziren eztabaida taldean ere: “Motel gelditzen
zinen oso. Ta harregatik kastigatu zuen euskaa hemen, halaik ee, nonahi
joanda ee hitz egiteko modue ez izateagatik” (ET: 10). Beude oraingoz
lekukotasun esanguratsu hauek, beherago jardungo baikara beraiei
buruz, “uitziarrak eta erdara” atalean.
Mutilek ikasten zuten gaztelania apurra eskolakoa zen, baina, hala
eta guztiz ere, eskolaren eragin erdalduntzailea ez zen oso sakona gertatzen,
handik atera eta gero denak berriro euskarara itzultzen ziren-eta:
“eskolan pixka at ikasten ginun, baino, handik ateratzen ginenin berriz
euskaaz. Ia ahaztuten zeen denak” (ET: 11). Gainera, maisuek herriko
nagusiekin bakarrik izan ohi zituzten harremanak, ez guztiekin apaizek
bezala, eskolako gauzak egin eta kitto, eta horregatik beren eragina beti
txikia izaten zen (PJA: 13).
Mojen etxea eta neskentzako eskola
Karitateko Alaben mojen etxea, esan bezala, Iriarte Osambelaren
fundazioak ekarri zuen, 1880. urtean inguru, eta 1970eko hamarraldian
328