Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Erdal Hizkuntz Komunitatea eta Euskara
Garaiko argitalpenen testigantzak
(a) Erdaldunen euskarari buruzko usteen osagai nagusiak 1837.az
geroztik Diputazioko idazkaria izan zen eta Nafarroako historiografian
aurkezpenik behar ez duen Jose Yanguas y Miranda-ren (Tutera, 1782-
Iruñea, 1863) Diccionario de antigüedades del reino de Navarra (1964
[1840]) lan ezagun eta eraginkorrean —“de consulta imprescindible”
(Caro Baroja 1978: 76, 7. oin-oharra) 224 — adierazita aurkitzen ditugu
jadanik. Bertan, “Idioma” artikuluan (ibid., I: 488-9), gaztelania eta euskara
aipatu zituen. Lehentasuna, jakina, gaztelaniari eman zion azalpenetan
—“IDIOMA. El que se usaba vulgarmente parece era un latín
corrompido, del cual llegó a formarse con el tiempo el castellano” (ibid.:
488)— eta doinu deskriptibo hutsean ederki azaldu zituen latinetik gaztelaniara
—“idioma de Navarra” (ibid.: 203)— zihoazen hari nagusiak,
nahiz eta nafar erromantzearen izaera bereziaren aipamenik ez egin.
Nafarroan gaztelaniaz idatzita dagoen aurreneko agiri ofiziala Antso VI.a
Jakitunak 1171. urtean emandakoa dela dio (ibid.: 489).
Euskara, ordea, txanponaren beste aldea da Yanguas y Mirandaren
hitzetan:
En cuanto al vascuence no se encuentra la menor noticia de haberse usado
en los escritos, a pesar de ser el idioma general de las montañas de Navarra,
ni hay señales de haberse considerado nunca como nacional, antes al contrario,
cuando menos desde fines del siglo XIV, en que consta que el rey
Don Carlos III, al prestar su juramento en el año 1389 225 , lo hizo en el
modo y forma contenidos en una cédula escrita en idioma de Navarra, la
cual se copia y está en el romance de aquellos tiempos.
(ibid.: 489)
Beherago, hiztegiaren gehigarrian —“Adiciones al Diccionario de
antigüedades de Navarra” — artikulu bat eskaini zion euskarari. Bertan,
hilabete osoan ez ziren gaiaz gehiago mintzatu, adibidez—, baina teorian euskararen
aldeko jarrera zuen. Artikulua, berriz, kazetari euskaldun batek idatzi zuen. Alegia, euskaldun
bat —ez erdaldun bat— izan zen gertakizuna ikusi eta plazaratzearen beharraz
ohartzeko adina sentikortasun erakutsi zuena. Egunkaria segur aski ados egongo zen
bere kazetariaren salaketarekin, baina euskararen aldeko iritzi bat plazaratzeko urratsa
euskaldun batek egin zuen.
Haurrak babesa aurkitu zuen eta gertatutakoa prentsan atera zen tartean bi lagun
euskaldun egon zirelako. Ama hizkuntzaren araberako sentiberatasun maila diferenteena
Nafarroako euskararen historian zehar maiz aurkituko dugun eta gogoan izan
beharreko gaia da.
224. Halaber: “[Yanguas y Miranda] es el autor del estupendo diccionario de antigüedades
y del mejor diccionario que aún existe de los fueros y leyes de Navarra (tantas
veces aprovechados aquí)” (Caro Baroja 1971-2, III: 179).
225. Erromantzearen aitorpena Nafarroako hizkuntza gisa lehenagotik dator,
1329. urtetik bederen: ikus 3.5 atala.
386