Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Bilakaera Iraupen Luzeko Bost Gairen Argitara
euskara. Eskutitzak oso adierazgarriak dira eta, ezagunak izan arren, ongi
dago bat adibide moduan kopiatzea, Florencio Idoatek eta Angel
Irigaray egindako transkripzioaren arabera:
Seynnor maestre Martin. Acomendo vos a Miguel Papon, vostre amic, et
seredes bien ayssa en casa de Peyre de Tors del bon baron qui mal li se faga
en el coillon, et escusat me de combit que non puedo ser, que huespedes
tengo. Et jaunatiçula abarion ez naiz bildur ezten alla. Et jaquiçu, done
Johane garacicoec dute gracia eregue [baytaric (?)] huitean yruroquey t’amaui
florin huitean baytator sey florin et tercio bat [ylean] rebaticera colectoreari
et alegra çaiteç onguy. —Çure guzia. Machin de Çalba.
(Idoate 1969, Irigaray 1970)
Euskararen oihartzuna nabaria da, bestalde, Nafarroako Foru
Nagusien testuetan (Lacarra 1957, Gonzalez Olle 1972, Irigaray 1974,
Viñes 1977, eta abar) eta, lekukotasun guztiak aipatu gabe, ezaguna da
1494ko urtarrilaren 10ean Joan III.a Albretekoaren koroatze ospakizunetan
Iruñeko katedralean abestu zen euskarazko kopla (Mitxelena
1964b: 100-1).
Euskararekiko arroztasunaren erakuslerik ere badago eta, zentzu
horretan, oso adierazgarria da erresumako lehenengo erregea izan zen
Eneko Aritzaren izenaren interpretazioaren auzia. Erdaraz Iñigo —eta
Enecho, Enego, eta abar— Arista deitu izan zaio. Arazoa, beraz,
Arista/Aritza alternantzian dago. XVII. mendeaz geroztik, Oihenarten
eskutik, Arista euskarazko (h)aritza-z ulertzen da, baina Erdi Aroan,
ordea, erromantzezko arista edo ariesta-z (=galburutik behin aletu eta
gero gelditzen dena): “el «cognomen» de Iñigo Arista, interpretado desde
el siglo XVII hasta hoy, mediante el vasco «aritza», se interpretaba antes,
e incluso de modo heráldico, por el romance «arista» o «ariesta». No aludiría
a la fortaleza corporal del rey, comparable a la de un roble pirenaico,
sino a su ardor en las luchas: inflamable como la «arista» seca, es
decir, la especie de espina de la espiga de trigo, «aresta» o «ariesta» también”
(Caro Baroja 1971-2, I: 120-1). Horrela izanez gero, toponimian
ere ezaguna den gertaera mota baten aurrean egongo ginateke: jatorrizko
hizkuntza galtzen denean hizkuntza horretan eraturiko toki-izenen
esanahiaren oroimena ere galdu eta hizkuntza berriaz interpretatzen dira
askotan: Lizarrerriko Deierri ibarra, adibidez, “Valle de Yerri” bezala ezagutu
izan da erdaraz (Euskaltzaindia-Nafarroako Gobernua 1990: 164).
Eneko Aritzaren kasuan berdin gertatuko zatekeen, hots, euskara eta,
berarekin batera, euskarazko esanahiaren oroimena galduta, haritzaren
ordez erdarazko “arista” gisa ulertzera igaroko ziratekeen.
Nafarroako erresumak ireki zuen hizkuntz tradizioaz beste gogoeta
bat azaldu nahi dut: euskal kulturako taldearen mundu-ikuskera eta gizarte-sistema
mailako mugak. Oroitzen bagara, oinarri teorikoen kapituluan
(2. kapitulua) azpimarratu diren funtsezko kontzeptuetako bat taldearen
244