Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Nafarroako Euskararen Historia Soziolinguistikoa
Tutera, Logroño, Nafarroa eta Mendialdea berezko barrutitzat jotzen
ziren eta, ikusi bezala, Tuterako batek, edo Mendialdeko batek, kasu, ez
zuen bere burua nafartzat jotzen. XIII. mendeaz geroztik, berriz, ikuspuntua
aldatu eta pixkanaka-pixkanaka berezko barruti bakartzat
Nafarroa —bere adiera berrian: erresuma osoa— hartuz joan zen.
Erresumaren muga politikoekin bat zetorren kontzeptu espazial berria
finkatu zen, beraz. Nafarroari buruzko ikuspegi horretan erdigune bat
dugu: Iruñea eta Erdialdea, eta bazter eremuak: Erribera eta Mendialdea.
Erriberak eragin handia zuen erresumaren egitura ofizialetan, baina ez
ordea Mendialdeak. Beraz, euskaldunen gizarte-bazterketari —nos/rrustici—
bazterketa geografikoa —Erdialdea/Mendialdea/Erribera— ere
gehitzen zion lurraldearen ikusmoldea finkatu zen Erdi Aroan. Hau da,
Nafarroari buruz gailendu zen mentalitateak erdigune sozial —nos—,
linguistiko —erromantzea— eta geografiko —Erdialdea, Iruñea— gardena
zuen, eta hala ematen zitzaien aditzera erresumako bizilagun guztiei.
Euskal hizkuntz komunitateari ez zitzaion erdigunerik aitortzen mentalitate
horretan eta hauek, berezko erdigune aitorturik ezean, nafar guztiei
eskaintzen zitzaien hartan bilatu beharko zuten erreferentzi puntua.
Nafarroako estatuak, azaldu dugun bilakaeraren ondorioz, bere hizkuntza
zuen —praktikan hizkuntza ofiziala—, erromantzea, eta bere mendeko
giza-talde guztiekiko, euskaldunekiko, gure kasuan, harremanetan
hizkuntza hura hedatzen zuen, estatuko hizkuntzaren ezarpen maila eta
bideak XIX eta XX. mendeetakoak bezain zorrotzak ez izan arren.
Erromantzearen zabaltze lanetan, bestalde, euskara rustico, vulgalibus, sortitum,
eta abar bezala kalifikatuz, ez zitzaien babes ideologikorik falta izan.
Hala eta guztiz ere, Nafarroako populazioaren zati handi bat euskalduna
izanik, euskararen presentzia oso handia izango zen eguneroko
bizitzan eta baita goren mailetan ere, Arturo Campionek (1884: 28),
Angel Irigarayk (1974) eta Jimeno Juriok (1997) ederki erakutsi duten
bezala. Lacarrarengana itzuliz, aipatutako monastegietako dokumentazioa
aztertzean, argi iruditzen zaio autore honi notarioek, euskarazko
hitzak sartzen zituztenean, beren esanahia ederki ezagutzen zutela eta,
oro har, familiartasun osoz erabiltzen zituztela (Lacarra 1957: 12).
Gaian haratago joanez, zein ote zen Erdi Aroko pertsonaia nagusien
ohiko hizkuntza? Galdera ez da inozoa eta hori dela eta, gogoeta iradokitzaileak
egin zituen Lacarrak: “para nosotros, es decir, para el que estudia
la Edad Media, será siempre un problema acuciante el saber qué lengua
hablaban los personajes históricos con los que convive en los documentos.
Cómo se expresaban en la intimidad Iñigo Arista o el abad de
Leyre, Sancho el Fuerte o el abad de Irache” (ibid.: 12). Erantzuna ezin
daiteke garbia izan eta denetatik egongo zen, baita euskararen lagunarteko
erabileraren testigantzak ere. Esate baterako, Machin de Çalba eta
Martin de Sant Martin Karlos III.aren (1387-1425) idazkariek elkarren
arteko gutunetan naturaltasun osoz tartekatzen zituzten erromantzea eta
243