Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Nafarroako Euskararen Historia Soziolinguistikoa
alde egitea egokitu zitzaienean herria bertan geldi zitezen gogor saiatu
zen, baina ez zuten lortu: “Herrik inhalak ein zitun, ez eamateko konsegitzen,
baino etzun, osea” (ET: 22).
Mojen eginkizun nagusia neskentzako eskolak ziren, baina horiez
gainera mota guztietako laguntza eta zerbitzuak egiten zizkioten herriari,
arestian aipatu dugun osasunarenaz gain: ume txikiak zaintzen zituzten,
neskei eskola orduetatik at josten eta brodatzen erakusten zieten,
kantak, kultur ekintzak, mekanografia, pastelak egiten, igandeetan txangoak
egiten zituzten mendira, e.a. Halaber, inauterietan, gazteak pusken
eske ateratzen zirenean, mojek beti ematen zieten zer edo zer (ET: 8).
Oro har, oso maitauak izan ziren, eztabaida taldeko kideek —“Mesede
earra eiten zuen” (ET: 8)— zein bereiz elkarrizketatuek —“Mojek on
handia egiten zuten” (PJA: 14)— aitortu zutenez.
Halaber, kategoria ematen zioten mojek herriari bizilagunen ustez
(JM eta M: 2) eta kanpoko neskak ere etortzen ziren haiekin ikastera,
Gipuzkoatik eta (PJA: 14).
Hiruzpalau izaten ziren eta guztiak kanpotarrak eta erdaldunak izaten
ziren. Adibidez, 1936.ean, argibide zehatzak jaso ahal izan ditudan
urte bakarrean, bat Avilakoa, beste bat Burgosko Susinos herrikoa eta
hirugarrena Kanarietako Juncalillo herrikoa ziren (UPA, Libro de
Matrícula, 1936. urtea). Erdara hutsean aritzen ziren beti eta batzuetan
gogor egiten zuten erdararen alde, “zergatik, erdaldunak izateekin, beak
nahigo zuen erdaraz hitz egitea, bistan daon bezala” (PJA: 1), baina,
maisuek ez bezala, ez zituzten neskak zigortzen euskaraz egiteagatik (ET:
23; PJA: 1). Orobat, apaizak eskatuta edo, euskal kantak erakusten zizkieten
neskei.
Mojak hain erdaldunak izaki eta jendearekin hain harreman estu eta
iraunkorrak edukita, umetxo eta neskatoekin bereziki, harritzekoa zen elkarrizketatuentzat
nola mantendu den euskara Uitzin (JM eta M: 2), baina
berehala ematen zuten azalpena. Ez da galdu neskatoek, mutikoek bezalaxe,
eskolatik atera eta etxean eta herrian dena euskaraz egiten zutelako:
“badakizu, umetxoak, neskatoak, beti monjakin ta, baino euskara galdu
gabe, e!, zergatik beren etxeetan da, beti euskara eiten zuen” (PJA: 1).
Neskentzako zein mutilentzako eskolen kasuan, hala ere, hizkuntzari
dagokionez zeregin bikoitza eta konplexua betetzen zutela esan beharra
dago. Eskolen eragin erdalduntzailea ukaezina da, nahiz eta, ikusi
bezala, erdalduntzea burutzeko indar nahikorik ez izan. Baina beste alde
bat ere nabarmendu behar dugu: eskolak herrian bertan eduki izanak
herriko komunitateari eusten laguntzen zion, bestela, haurrak kanpoko
eskoletara joatearekin batera desegituraketa eta biztanleak galtzeko joera
areagotu egingo baitziren, eta horrek, zalantzarik gabe, kalte handia
egingo zion euskararen iraupenari.
329