Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Bilakaera Iraupen Luzeko Bost Gairen Argitara
tzitsuena, eskura dituen lekukotasunetatik abiatu, hipotesiak adierazi eta
apurka-apurka hariak lotuz joatea da 137 .
Euskal eta erdal kulturen arteko jatorrizko muga etnolinguistikoen
zenbait osagai nagusi zehatz daitezke: erlijiozkoak —euskal sinesmen
zaharrak/kristautasuna—, gizarte-egiturazkoak —komunalismo edo berdintzaletasuna/gizarte-hierarkizazioa—
eta linguistikoak —euskara/erdara—.
Funtsezko osagai haiei beste hainbat ezaugarri antropologiko eta
fisiko eransten zaizkie denen artean egokitasun handia erakutsiz, arestiko
mapek erakusten dutenez: “A este respecto creo que, por ejemplo, en
Navarra la distinción entre el viejo «saltus» y el viejo «ager Vasconum» es
fundamental” 138 (Caro Baroja 1971-2, III: 295). Euskal kulturaren hasierako
osotasuna aspaldian puskatu bazen ere (Barandiaran 1972), sinesmen
mitologikoen aztarnek eskualde euskaldunetan, saltus-aren erdigunean,
alegia, bizirik eta nolabaiteko koherentziaz XX. mendearen erdialdera
arte iraun dute: “esta coherencia, más o menos aparente que han
tenido durante el siglo XIX entero y hasta bien entrado el XX (hasta la
muerte de las gentes nacidas hacia 1870, poco más o menos), las creencias
mitológicas de los vascos de habla, que han tenido estudiosos afortunados
y capaces” (Caro Baroja 1971-2, III: 295-6).
Dena dela, muga IX-X. mendeetan hasi zen urratzen, arestian ikusi
bezala, Aragoirekiko eta franko eta karolinjioekiko harremanak zituzten
ekialdeko lurraldeetan batez ere. Hasieran, gutxi batzuk izango ziren
erreferentzia psikologiko-kulturalaren Rubikon-a gurutzatuko zutenak:
elizgizonak, nobleak, notarioak…, monarkia berriaren aparatuaren
muina, azken batean. Mundu sinbolikoa kultura erromanikoan zuten,
erlijioz kristauak ziren orduko —“La primitiva Monarquía navarra es ya
una Monarquía cristiana, sin duda” (Caro Baroja 1971-2, I: 237)—, eta
euren nortasuna mundu horretatik eraiki zuten. Bide horretatik, etengabeko
segidan, gero eta lagun gehiago izango ziren Rubikon kontzeptual-kulturala
gurutzatuko zutenak, erresumaren sare administratibo eta
137. Ikus, adibidez, Caro Baroja (1980 eta 1988) eta Mitxelena (1988c, II: 538-
54). 138. Hala ere, ez dugu ahaztu behar biak, saltus-a eta ager-a, zirela baskoien lurraldea,
ez bakarrik saltus-a, eta, zentzu horretan, hemen, Aragoi eta Lleidan bezala, fisikoki
eta geografikoki oso desberdinak ziren eskualdeak besarkatzen zituen leinu-sistema
zaharrarekin egiten dugu topo: “Desde el punto de vista geográfico Navarra, menor
que el territorio de los vascones, se ajusta, como Huesca y hasta cierto punto Lérida a
la vieja organización del espacio gentilicio en zonas fisiográficamente muy distintas”
(Caro Baroja 1988: 65). Berdin gertatzen zen Autrigoi, Karistiar eta Barduliar talde
euskaldunen kasuan: “Si consideramos el ámbito que se asigna a los «autrigones»,
«carísticos» y «várdulos» en las tablas de Ptolomeo advertiremos que tampoco corresponde,
en cada uno de los casos, a una sola región natural, sino, por lo menos, a dos,
diferenciadas por el clima, hidrografía y orografía, separadas por la divisoria de aguas,
entre la vertiente atlántica y la mediterránea” (ibid.: 65).
246