Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Bonaparte Printzearen eta Bere Laguntzaileen Lekukotasunak
ya nos quedamos solicos
hasta la otra primavera.
(Ollarra 1957. A la Bardena del Rey ya bajan los roncaleses “Seis días
con los pastores y los rebaños trashumantes”. Vida, paisaje y anécdota de la
Cañada. Iruñea, 40. Aipatua in Caro Baroja 1972, III: 378)
Artzain guztiak ez omen zeuden oso gustura Bardeetan, eta emakume
guztiak ez bide ziren Iparraldera joaten, emaztea eta seme-alabak
herrian zain zituela gogoratuz herrira itzultzeko irrikitan zegoen gizonak
dioskunez:
Adios, maldita Bardena
me voy para no volver,
porque en mi pueblo me esperan
mis hijos y la mujer.
(ibid.: 377-8)
Erriberarako trashumantziaren oihartzunak Aezkoan ere jaso dira:
“Ardiak daza belarrez / Irriberako kanpadres” (Azkue 1927: 252).
Emakumezkoek euskara gorde zutela argi dago, eta honen esplikazioa
orokorrean herriko bizimodu eta ohiturekiko loturei eutsi izanean
bilatu behar dugula uste dut, baina logikak Campioni iradoki zion
arrazoibidea —Iparraldera joanda giro euskaldunari eutsiko ziotela,
alegia—, ordea, ez dator bat egitan gertatzen zenarekin, Maulera joandako
emakumeek, euren artean denek gaztelaniaz egiten zuten-eta,
Fidela Bernat uztarroztarrak Koldo Artolari bere harridurarako adierazi
zionez:
Fidela Bernat ere, bere garaian, askotan joaten zen Maulera, espartinak egitera,
eta haiekin euskaraz egiten zuen galdetzerakoan han denek «espainolez»
egiten zutela esan zidan. Harriturik utzi ninduen.
(Artola 1993)
Fidela Bernaten ñabardurak gorabehera, euskararen zaindariak
emakumezkoak ziren Erronkarin eta Zaraitzun eta kanpoko hizkuntzaren
aldeko hautua, aldiz, gizonezkoek bideratzen zuten. Berdin
gertatu zen Nafarroan Aro Berri osoan, lekukotasun franko eskaini
ondoren —Urraul Goiti 1785 (Jimeno Jurio 1991: 241); Eraul 1723
(Satrustegi 1991: 116); Uskartze 1605 (Jimeno Jurio 1993c: 242), eta
abar—, Jimeno Juriok (1994c: 333) nahiz Satrustegik diotenez: “la
mujer conserva mejor el idioma autóctono, que el hombre”
(Satrustegi 1991: 116). Horrela gertatzen zen eta Erronkari eta
Zaraitzuko arrazoi hurbilak ezagunak zaizkigu, baina honek ez digu
arau orokorragorik ateratzea baimentzen, eta, era berean, literatura
soziolinguistikoan sexuen portaerei buruz esan direnak, XX. mendera
288