Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Nafarroako Euskararen Historia Soziolinguistikoa
Nafarroako erresumaren hizkuntz tradizioa
Nafarroako erresumaz frankotan hitz egin zuen Mitxelenak, “nuestra
mayor realización política” (1987a: 55) izan zenak latina eta erromantzearen
aldeko apustua egin zuela erakutsiz, besteak beste. Ideia hau,
oinarrizkoa izanik ere, ez da berria eta hor utziko dugu.
Bereziagoak dira, lehen azterketa Lacarrarena (1957) izan arren, Erdi
Aroko euskaldunen eta erdaldunen arteko banaketa sozialaz esan zituenak.
Horrela, euskara hainbat eskualdetako jendeen hizkuntza bakarra zen,
beste batzuk euskaraz eta erromantzez mintzatzen ziren eta bazeuden beste
multzo batzuk, zenbait eskualdetako bizilagun gehienak, erdaraz baizik ez
zekitenak. Euskaldunek, “Por desgracia, no formaban parte de los grupos
más influyentes del país” (1988b: 15), eta beherago zera erantsi zuen:
“Basta una ojeada a documentos medievales para comprobar que las personas
que en Navarra llevan nombres y patronímicos de tipo vasco (…)
abundan entre los collazos y pecheros” (ibid.: 15, 2. oin-oharra). Erdi
Aroko agirien azterketa bat 1969. urtean egin zuen, “Notas lingüísticas a
«Colección diplomática de Irache»” artikuluan, ondorio berberetara iritsiz:
“El oficio o condición aparece a menudo (…). Las denominaciones vascas
son aquí escasas y reservadas por lo común a profesiones rústicas, mientras
que los romances dan fe de la complejidad de la vida urbana” (1987a: 130).
Erromantzea Nafarroako ekialde eta hegoaldean garatu zen batik bat
(1985: 218) eta agertu zenean, latina/euskara estratifikazioari beste osagai
berri bat gehitu zitzaion: “hay una nueva estratificación con un tercer
nivel: latín/romance (navarro)/vascuence” (ibid.: 218).
Euskara eta erromantzearen artean hierarkizazio sozial nabaria zegoen,
baita lurralde elebidunetan ere:
Dos cosas parecen claras, en todo caso. Que vascuence y romance, en primer
lugar, tuvieron que convivir a menudo en una misma zona, sin que las
fronteras territoriales entre una lengua y otra estuvieran claramente marcadas
(…). Y en segundo, que en esos lugares el vasco no era, en manera alguna,
la lengua «superior». No lo era para los nobles y, sobre todo, no lo era
para los eclesiásticos.
(1987a: 60-1)
Banakuntza, gizarte mailakoa ezezik, geografikoa ere bazen eta euskara
alde batzuetan —“ante todo en lo que Julio Caro Baroja llama, apropiándose
el término de Plinio, el Saltus Vasconum” (1985: 218)— oso sustraitua
egon arren, gutxiengoan zegoen Nafarroako eremu zabal eta aberats
batean: “era minoritario en una zona extensa y rica del Reino” (1987a: 80).
Foru erakundeak eta euskara
Auzi honi buruz garbi eta tinkoa da Mitxelenaren iritzia. 1971. urtean
hauxe zioen: “La existencia de instituciones autónomas contribuía
69